ՊԱՐՏԱԴՐԱԿԱՆ ԴԻՒԱՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

Հարաւային Կովկասի իրադրութիւնը կը շարունակէ մնալ բարդ։ Հայաստան-Ատրպէյճան յարաբերութիւններու կարգաւորման գործընթացը թէեւ կը շարունակուի առերեւոյթ, սակայն հետզհետէ կը խորանան հարցականները՝ քանի շօշափելի արդիւնքներու հասնելու ուղղեալ թերահաւատութիւնը հետզհետէ կը տարածուի։ Աշխարհագրական հանգամանքներէն, տարածաշրջանէ ներս իրերու դրուածքէն, շահագրգիռ կողմերու ուժերու յարաբերակցութենէն չեն բխիր խաղաղութեան նախադրեալներ։ Այս մռայլ համայնապատկերին վրայ, վերջերս «Ազատութիւն» ռատիօկայանին տուած հարցազրոյցին ժամանակ հետաքրքրական խորհրդածութիւններ ըրաւ «Քարնեկի» հիմնարկի աւագ գիտաշխատող Թոմաս տը Վաալ, որ բաւական խորացած է Կովկասի խնդիրներուն մէջ։ Ստորեւ կը ներկայացնենք վերլուծաբանին հետ՝ Կառլէն Ասլանեանի կողմէ կատարուած հարցազրոյցին սղագրութիւնը։

*

-Սահմանին ամէն օր կրակոցներ են: Ձեր կարծիքով՝ Ատրպէյճան աւելի ծանր ուժ կը կիրառէ՞ Ղարաբաղի մէջ:

-Կը կարծեմ, որ այս իրավիճակը ի սկզբանէ անկայուն է։ Նկատի ունիմ, որ, ցաւօք, բռնութիւնը մշտապէս տեղի կ՚ունենայ: Յաճախ դժուար է յստակ հասկնալ, թէ ի՛նչ կը կատարուի: Բայց, կը կարծեմ, որ այս պահուն կայ նաեւ դիւանագիտական ճանապարհ մը, որ կը շարունակուի (…)։ Այդ իսկ պատճառով ցաւալի է, որ մենք կը տեսնենք բռնութեան այս մակարդակը: Բայց չեմ կարծեր, որ պէտք է Ատրպէյճանէն լուրջ մագլցում մը ակնկալել։ Ինչպէս տեսանք այս երկու տարուան ընթացքին, իր մարտավարութիւնը կը բնութագրուի «պարտադրական դիւանագիտութիւն» եզրով, որ է՝ օգտագործել թէ՛ ուժ եւ թէ դիւանագիտութիւն: Սա կը նշանակէ, որ երբեմն կը տեսնենք մագլցում, բայց ան չի հասնիր լայնածաւալ պատերազմի մակարդակին՝ քանի դեռ բանակցութիւնները կը շարունակուին։

-Գալով բանակցութիւններուն, այս իրավիճակին մէջ կը տեսնէ՞ք Ղարաբաղը հայկական պահելու հնարաւորութիւն, տարբերակ:

-Ակնյայտ է, որ սա է առանցքային, հիմնական հարցը։ Պաքու-Երեւան բանակցութիւնները ինչ-որ երկկողմանի համաձայնութեան մասին են եւ ակնյայտ է, որ Հայաստանի այս կառավարութիւնը շատ աւելի յառաջացած է՝ քան նախորդ կառավարութիւնները Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւնը ճանչնալու առումով։ Երեւան սա կ՚ընէ միջազգային ակնյայտ որոշակի ճնշման տակ։ Հայաստանին կ՚ըսեն՝ պետք է ընդունիս, որ Ղարաբաղի անկախութեան գաղափարը վերացած է։ Բայց, միւս կողմէ, պարզ է նաեւ, որ Հայաստանի որեւէ իշխանութիւն երբեք ամբողջութեամբ չի հրաժարիր Ղարաբաղի ժողովուրդէն: Այնպէս որ, կը կարծեմ, թէ վերջին տարուան ընթացքին կամ գուցէ աւելի երկար, բանակցային նիւթը սա է՝ինչպիսի՛ երաշխիքներ կրնան տրուիլ ղարաբաղցիներուն։ Եւ այստեղ ակնյայտ է, որ տարբեր դերակատարներէն տարբեր բաներ կը լսենք: Ինչ կը վերաբերի ռուսերուն, ապա անվտանգութիւնը կ՚երաշխաւորեն ռուս խաղաղապահները, գուցէ բաւական անկատար։ Խօսելով ղարաբաղցիներու հետ՝ ակնյայտ կը դառնայ, որ անոնք շատ աւելի քիչ ուրախ են եւ աւելի շատ հիասթափուած ռուս խաղաղապահներէն։ Բայց անոնք նաեւ գիտեն, որ ռուսերը աւելի քան երբեք աւելի լաւ են։ Իսկ ամերիկացիներէն եւ եւրոպացիներէն կը լսենք ինչ-որ միջազգային դրութեան, միջազգային ներկայութեան մասին խօսոյթ մը։ Բայց, ի հարկէ, սա կրնայ շատ բան նշանակել. օրինակ, ԵԱՀԿ-ի ինչ-որ միջազգային գրասենեակ կրնայ նշանակել անվտանգութեան որոշակի ներկայութիւն:

Կը կարծեմ, որ ակնյայտ անոր շուրջ կ՚ընթանան մեզի համար անտեսանելի բանակցութիւնները քուլիսներու ետին։ Սա հիմնական որոշիչը կ՚ըլլայ Ղարաբաղի ժողովուրդին համար։ Արդեօք անոնք կը տեսնե՞ն, որ իրենց ապագան Ատրպէյճանի կազմին մէջ է։ Պաքուի իշխանութեան անոնք չեն վստահիր, իսկ միջազգային ի՞նչ ներկայութիւն կամ դրութիւն կը տրուի անոնց։ Մենք պարզապէս չենք գիտեր անոր պատասխանը: Ես, հաւանաբար, նոյնիսկ աւելի հեռու կ՚երթայի՝ ըսելով, որ խնդրի մէկ մասն է հետեւեալը․ Ղարաբաղի ներսը կը տեսնենք տարբեր մարդոց՝ տարբեր պատասխաններով։ Համոզուած եմ, որ եթէ Վիթալի Բալասանեանին ու Սամուէլ Պապայեանին հարցնէիք, ապա տարբեր պատասխաններ կը ստանայիք։ Իսկ Ռուբէն Վարդանեանը, համոզուած եմ, կ՚ըսէր. «Մենք պէտք է խօսինք ռուս խաղաղապահներու հետ»։ Մինչդեռ Սամուէլ Պապայեան կ՚ըսէր, որ «մենք կրնանք ատրպէյճանցիներու հետ գործարք ընել»։ Այսպիսով, սա նոյնպէս այս խնդրի մէկ մասն է, որուն յստակութիւնը չունինք:​

-Բայց, ընդհանուր առմամբ, կա՞ն միջազգային մեքանիզմներ, որոնք կրնան պաշտպանել արցախահայերը:

-Աշխարհի զանազան հակամարտութիւններու մէջ մենք կը տեսնենք տարբեր տեսակի միջազգային ներկայութիւն: Եթէ երթանք Աբխազիա, մինչեւ 2008 թուականը այնտեղ կը գործէր այսպէս կոչուած UNOMIG-ը՝ ՄԱԿ-ի քաղաքացիական առաքելութիւնը, որ տեղւոյն վրայ էր ռուս խաղաղապահներու զուգահեռ: Սա կրնար ըլլալ բանաձեւերէն մէկը, թէեւ չեմ գիտեր՝ Ատրպէյճան կ՚ընդունէ՞ր արդեօք այս մէկը։ Կիպրոսի մէջ ալ կը տեսնենք ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ուժերը աւելի քան 50 տարիէ ի վեր: Պալքաններու մէջ կայ ԵԱՀԿ-ի ինչ-որ փոքր գրասենեակ ազգային փոքրամասնութիւններու համար եւ այլն։ Խնդիրը 2020 թուականի պատերազմէն ի վեր այն է, որ Ատրպէյճան ռազմական, քաղաքական, աշխարհագրական առումով շատ գերիշխող դիրքերու վրայ է։ Ան ուղղակի կը վերահսկէ Ղարաբաղի շուրջ բոլոր շրջանները։ Ան պայմաններ թելադրողի վիճակին մէջ է։ Այնպէս որ, կը կարծեմ՝ որոշումը իսկապէս կ՚առնուի մասամբ Պաքուի, մասամբ՝ Մոսկուայի, մասամբ ալ՝ արեւմտեան մայրաքաղաքներու մէջ ու կը վախնամ, միայն վերջին հերթին՝ Երեւանի մէջ։

-Ի դէպ, Հայաստանի մէջ կը հնչեն լաւատես կանխատեսումներ, թէ նիւթը կրնայ հասնիլ նոյնիսկ միջազգային խաղաղապահներու տեղակայման: Նման բեմագրութիւնը հաւանակա՞ն է այս մթնոլորտին մէջ։

-Սա բեմագրութիւններէն մէկն է: Բայց եթէ լսենք այն, ինչ հետեւողականօրէն կ՚ըսէ Ատրպէյճանի ղեկավարութիւնը, ապա կը հասկնանք, որ ան կը փափաքի, թէ ռուս խաղաղապահները հեռանան ու անոնց ոչինչ փոխարինէ։ Մենք արեւմտեան առաջնորդներէն չենք տեսած որեւէ խօսոյթ, թէ անոնք այնտեղ խաղաղապահներ պիտի տեղակայեն։ Այսպէսով, սա բեմագրութիւններէն մէկն է, բայց չեմ կարծեր, թէ սա այնքան ալ հաւանական ըլլայ: Անձամբ իմ կարծիքով՝ սա կայունացնող տարբերակ կ՚ըլլար։ Ատրպէյճան կրնար ընդունիլ այդ միջազգային ներկայութիւնը, խաղաղապահ այդ առաքելութիւնը ինչ-որ ժամկէտով՝ գուցէ 5 կամ 10 տարի եւ սա կը կայունացնէր իրավիճակը։ Բայց, ակնյայտ է, որ սա այն չէ, ինչ որ մենք կը լսենք Պաքուէն: Այստեղ միւս խնդիրն է, որ Պաքուի մէջ կը զգան՝ պէտք է շտապել։ Անոնք կը զգան, որ միջազգային իրադրութիւնը իրենց ձեռնտու է՝ քանի որ Ռուսաստան թոյլ է, ուշադրութիւնը այլ տեղ է, ի վիճակի չէ պայմաններ թելադրելու։ Բաց աստի, նախագահ Էրտողան այժմ վերընտրուած է, եւրոպացիներն ալ Պաքուի հետ կը խօսին նաեւ կազի մասին, թէեւ սա այդպէս յաւերժ պիտի չըլլայ, որովհետեւ Եւրոպա մտադիր է հրաժարիլ ածխածնային ուժանիւթէն։ Այնպէս որ, Պաքուի մէջ կը զգան, որ ունին մի գուցէ մէկ կամ երկու տարուան պատուհան, որմէ կրնան բաւական բարենպաստ արդիւնք ստանալ։​

-Այսինքն, կը կարծէք՝ Երեւան ի զօրու չէ՞ հասնիլ այդ նպատակին։

-Արդէն ըսած եմ, որ այս հարցին մէջ գլխաւոր որոշողը Երեւանը չէ։ Հայաստանի խաղաքարտը հիմնականին մէջ այն է, որ կրնայ ոչ ըսել Նախիջեւան տանող ճանապարհի ծրագրերուն։ Սա խաղաթուղթ մըն է, որով հայկական կողմը կրնայ խաղալ։ Սա բաւական բացասական խաղաթուղթ է։ Անով Երեւան կրնայ ըսել՝ եթէ կ՚ուզէք, որ այս ճանապարհը եւ երկաթուղային կապը դէպի Նախիջեւան վերամիաւոր-ւի Ատրպէյճանի տարածքին, ապա պէտք է համագործակցիք մեզի հետ՝ համագործակցիք նաեւ Ղարաբաղի հարցով։ Բայց, միեւնոյն ժամանակ, սա նաեւ Ատրպէյճանի կողմէ ուժի կիրառման վտանգ կը պարունակէ։ Այնպէս որ, սա այդքան ալ լաւ տարբերակ մը չէ Երեւանին համար։

-Միւս կողմէ, արդեօք Արեւմուտքը կ՚առաջարկէ՞ այդ դրութիւնները: (…)

-Այո՛, բայց Ուաշինկթընի տարբերակը առաջին հերթին շատ կեդրոնացած է մէկ փաստաթուղթի վրայ։ Սա Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ յարաբերութիւններու կարգաւորման երկկողմանի փաստաթուղթն է։ Չեմ կարծեր, որ արտաքին գործոց նախարարները իսկապէս իրաւասու են իրարու հետ խօսելու Ղարաբաղի մասին։ Երկիրներու ղեկավարներն են, որոնք ունին այդ լիազօրութիւնը։ (…) Բայց Պրիւքսելի մէջ եւս, ինչպէս գիտենք, անվտանգութեան հետ կապուած որեւէ բան չեն կրցած առաջարկել։ Ու սա այն պահն է, երբ կու գան ռուսերը՝ Մոսկուայի բանակցութիւններով: Այսպէսով, մենք ունինք այս երեք տարբեր մակարդակներու բանակցութիւնները: Կը կարծեմ՝ խնդրի մէկ մասը այն է, որ Ուաշինկթընի եւ Պրիւքսելի ձեւաչափերը, թէեւ իրարու կապուած են, բայց անոնցմէ ո՛չ մէկը, ո՛չ ալ միւսը կապուած է երրորդ մակարդակին՝ Ռուսաստանին։ Իսկ ռուսական օրակարգը, ի հարկէ, եկէք պարզ խօսինք, աւելի շատ կը վերաբերի Ռուսաստանին։ Այդ մէկը աւելի շատ կը վերաբերի Ռուսաստանի ուզածին՝ քան Հայաստանը եւ Ատրպէյճանը։

-Եթէ Ատրպէյճան մերժէ որեւէ արտաքին միջամտութիւն Ղարաբաղի հարցով, հնարաւոր կը համարէ՞ք Արեւմուտքի կողմէ անոր վրայ ճնշումներու բանեցումը:

-Բանակցութիւնները կը շարունակուին։ Չեմ կարծեր, որ մենք ճնշում կը տեսնենք: Ուաշինկթըն եւ Պրիւքսել երկուքն ալ նախագահ Ալիեւին Ղարաբաղի մէջ կրկին ուժ չկիրառելու մասին ուղերձներ կը յղեն, ինչ որ պատճառներէն մէկն է, որ ուժի կիրառումը բաւական սահմանափակ է: Նախագահ Ալիեւ կը փորձէ տնտեսապէս սեղմել Ղարաբաղը՝ օգտագործելով Լաչինի ճանապարհը եւ այլն, այլ ո՛չ թէ լայնածաւալ ուժ կիրառել։ Թէեւ, ի հարկէ, բռնութեան դէպքեր կը տեսնենք։ Այնպէս որ, այդ առումով Ուաշինկթըն եւ Պրիւքսել տեսակ մը զսպող ազդեցութիւն ունին Պաքուի վրայ։ Սակայն ես չէի ըսեր, որ անոնք այժմ պատրաստ են ուժեղ ճնշում գործադրելու։

-Ինչո՞ւ Ռուսաստան չի պաշտպաներ հայերը, չի կանխեր Արցախի հայաթափումը։

-Կը կարծեմ՝ սա այն հարցն է, որ դուք պէտք է ուղղէք մեր ռուս գործընկերներուն: Անոնք այնտեղ խաղաղապահ ուժեր տեղակայած են, սակայն, լիազօրութեան շուրջ համաձայնութեան չեն կրցած գալ։ Դէպքերէն շատերու ընթացքին անոնք, ըստ էութեան, դիտորդի դերին մէջ մնացած են: Մի գուցէ ռուս խաղաղապահ ուժի քանակը 2020 թուականէն շատ չէ նուազած, բայց առաքելութեան որակը իջած է։ Սպաներէն, բարձրաստիճան սպաներէն շատեր մեկնած են Ուքրայնա։ Ղարաբաղէն կը լսենք, որ խաղաղապահները այս շրջափակումը կ՚օգտագործեն ակնյայտ գործարար նպատակներով՝ ինչպէս ըրած են այլ հակամարտութիւններու պարագային՝ ներմուծելով սննդամթերք եւ ապրանքներ, անոնք աւելի թանկ վաճառելով Ղարաբաղի բնակչութեան։ Սա շատ ցինիկ բան մըն է: Բայց կը կարծեմ, որ նախագահ Փութին այժմ այլ բաներով մտահոգուած է՝ ներառեալ իր իսկ սեփական գոյատեւման հարցով։ Մենք սա տեսանք Փրիկոժինի կազմակերպած ապստամբութեան ժամանակ, ան նաեւ կը մտածէ, թէ ինչ ընել Ուքրայնայի եւ Արեւմուտքի հետ: Չեմ կարծեր, թէ ան այս պահուն շատ ժամանակ ունի մտածելու Կովկասի մասին։

-Սա կը նշանակէ, թէ անոնք շուտով կը հեռանա՞ն Լեռնային Ղարաբաղէն:

-Կը կարծեմ, որ ո՛չ Պաքուի, ո՛չ ալ Մոսկուայի մէջ այս պահուն ռուս խաղաղապահները դուրս բերելու նախաձեռնութիւն կայ. ամենահաւանականն է, որ 2025 թուականի մայիսին Ատրպէյճան վեթօ կը դնէ ռուսական խաղաղապահ ուժերու ներկայութեան երկարաձգման դէմ, որպէսզի անոնք հեռանան 2025-ի նոյեմբերին։ Բայց, ի հարկէ, մինչ այդ, շատ բան կրնայ տեղի ունենալ։

Սղագրեց եւ արեւմտահայերէնի վերածեց՝
ՊԻԱՆՔԱ ՍԱՐԸԱՍԼԱՆ