ՏՔԹ. ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԱՇՃԵԱՆ. «ԱՅՍՕՐ ՍՓԻՒՌՔԸ ՉԻ ԳԻՏԵՐ, ԹԷ ԻՆՉ Կ՚ՈՒԶԷ»

Կիպրահայ տքթ. Անդրանիկ Աշճեանի հետ ունեցանք շահեկան հարցազրոյց մը։ Ստորեւ կը ներկայացնենք սոյն հարցազրոյցին սղագրութիւնը։

*

-Արձակուրդային այցով կը գտնուիք Հայաստան։ Ժամանակը չէ՞ եկած, որ Հայաստան հաստատուիք, այստեղ ապրիք։

-Անշուշտ պիտի ուզէի Հայաստան հաստատուիլ եւ այստեղ ապրիլ, բայց հունի մը մէջ մտած կեանք մը ունինք։ Ընտանիք ունինք, զաւակներ ունինք եւ զանոնք տեղ հասցնելու խնդիր ունինք։ Տագնապալից շրջանի մէջ եթէ ապրէի, անշուշտ, մէկ աչքս աւելի յառած պիտի ըլլար դէպի Հայաստան։ Բարեբախտաբար, տեղ մը կ՚ապրինք, որ կայուն է քաղաքականապէս, տնտեսապէս եւ ուր դեռ հայութիւն կայ։ Իբր այդ, պատճառ մը չկայ, որ հիմա Կիպրոսը լքենք եւ Հայաստան հաստատուինք։ Բայց ամէն մարդ այդ ձգտումը պէտք է ունենայ։ Ուր որ տագնապ կայ, Իրաքի, Սուրիոյ եւ Լիբանանի պէս, եւ վիճակը կայուն չէ ու հայը հոն որեւէ ապագայ չի տեսներ, պէտք է դէպի Հայաստան դառնայ։ Մեր ապագան Հայաստանն է։ Եթէ աշխարհի բոլոր հայերը, իւրաքանչիւրը փոքր հողատարածք մը կարենայ գնել Հայաստանի մէջ, ներկայ Հայաստանի մարդագրական տագնապը չի լուծուիր։  Հայաստանը լքող մէկ հոգիի դիմաց, երեք հոգի պէտք է հայրենադառնայ։

-Ինչպէ՞ս գտաք Հայաստանը, մանաւանդ որ այս ձեր երկրորդ այցն էր պատերազմէն ասդին։

-Նախ ըսեմ, որ Հայաստանը 2018-էն վերջ, յեղափոխութենէն վերջ շատ յառաջ գնաց՝ բացուեցաւ դուրսի աշխարհին։ Վերջին երկու գալերուս տեսայ այդ մէկը։ Սակայն վերջին ժամանակներու շրջանային խնդիրները, մանաւանդ Ուքրայնայի պատերազմը ժխտական կերպով ազդած է Հայաստանի տնտեսութեան վրայ։ Տեղ մը չափանիշները շատ լաւ են, բայց սղութիւն կը տիրէ։ Դրամի արժէքը տոլարի եւ եւրոյի փոխառութեան դիմաց բարձրացած է։ Սփիւռքահայու մը համար սղած է կեանքը։ Հոս գալու եւ ծախսելու հնարաւորութիւնը դժուարացած է։ Չի կրնար ըլլալ այսչափ շահագործում։ Հոս կը մտենս միջազգային խանութ մը, ուր կը տեսնես «քազաք» մը։ Գիտես, որ այդ մէկը այլ երկիրներու մէջ քանի կ՚արժէ։ Հոս նոյն ապրանքը եռապատիկն է։

-Սահմանի պատերազմական խնդիրները ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք։ Մտահոգութիւններ ունի՞ք։

-1992 թուականէն ի վեր առկախ մնացած հարց մըն է ասիկա։ Երբ նախկին Խորհրդային Միութեան բոլոր երկիրները իրենց սահմանները ճշդեցին, գծեցին, մենք Ատրպէյճանի հետ պատերազմի մէջ էինք։ Ես Հայաստանի Հանրապետութեան հողային ամբողջականութեան վրայ ռազմական վտանգ չեմ տեսներ։

-Արցախի մասին ի՞նչ կը մտածէք։ Գիտեմ, որ ձեր երիտասարդութեան շատ առիթներով այցելած էք Արցախ, նոյնիսկ եղած էք Շուշիի եւ Աղտամի մէջ։ Մեզի համար անորոշ է Արցախի ապագան։ Այդ մասին ի՞նչ կը խորհիք։

-Արցախի պատերազմի յաղթանակի կողքին, առած էինք որոշ հողեր, որոնք պիտի օգտագործէինք որպէս բանակցութեան քարտ։ Ատիկա գիտէինք։ Բայց որոշ շրջանակներ ատիկա անտեսելով, վերաբնակեցում սկսան կատարել Արցախի ընդլայնուած սահմաններուն մէջ։ Մենք միասին աշխատած ենք Դիցմայրիի ծրագիրով։ Դիցմայրին ազատագրուած տարածք է, կամ ինչպէս Լեւոն Տէր-Պետրոսեան կ՚անուանէր՝ խաղաղաքարտ, որ պիտի վերադարձնենք ի վերջոյ։ Եւ այդ թերացումները, ուշացումը եւ յաջող բանակցային գործընթաց մը առաջ տանելու ձախողումը մեզի այս օրուան բերին։ Այս վիճակին հասանք, քանի որ պատերազմ եղաւ, որուն մենք պատրաստ չէինք։

-Նոյնիսկ եթէ բանակը շատ լաւ զինէինք, մենք կրնա՞նք կռուիլ Թուրքիոյ դէմ։ Բացայայտօրէն, ան այս խաղին մէջն է այսօր։ Ուրեմն այս բոլորը մէկդի դնելով՝ Արցախի ապագան ինչպէ՞ս կը տեսնէք։

-Դժուար հարցում է, որուն համար պատասխան չկայ։ Այո, բոլորս պիտի ուզէինք Արցախը տեսնել հզօր հանրապետութիւն մը։ Այդ ժամանակներուն մտածելակերպը այն էր, որ եթէ մենք միջանցքներ ստանանք, կը վերադարձնենք ազատագրուած տարածքները Ատրպէյճանին։ 1994-ի դրութեամբ մենք նախայարձակ էինք։ Այո՛, միջազգային հանրութեան որոշ խաւ մը չէր ընդուներ մեր արիւնով գծուած սահմանը։ Նոյնիսկ մեր դաշնակից յոյները, որոնք նոյն խնդիրները ունէին Հիւսիսային Կիպրոսի մէջ։ Իրենք ալ վերաբնակեցման դէմ էին եւ մեզի կ՚ըսէին, որ համաձայն չեն վերաբնակեցման ծրագիրին։ Էլէնի Թիոխարուս՝ Արցախի ամենէն մեծ բարեկամը ուղղակի ըսած է, որ մենք հարցեր ունինք Թուրքիոյ հետ եւ չենք կրնար ձեզի օժանդակել Արցախի վերաբնակեցման։ Ձեւով մը ըսել կ՚ուզէր, որ ճիշդ չէ մեր ըրածը։

-Հիմա ազէրին ընդունա՞ծ է Արցախի գոյութիւնը։ Տակաւին աչք չունի՞ անոր վրայ։

-Հիմա որ ռուս սահմանապահ կայ եւ ան հաստատած է իր ներկայութիւնը, ես կը կարծեմ, որ ատիկա միջազգային գետնի վրայ մեր ամենամեծ շահն է։ Այո, «դաժան» շահ է, քանի որ շատ հող տուինք եւ շատ կեանք տուինք՝ արիւն տուինք, մանաւանդ վերջին տարիներուն, որ կրնայինք խուսափիլ եթէ այս հարցը լուծուած ըլլար իննսունական թուականներուն։

-Դուք կու գաք Յունական Կիպրոսէն։ Կիպրահայ համայնքի պատկերը ինչպիսի՞ն է այսօր։ Ի՞նչ են գլխաւոր մարտահրաւէրները։

-Կիպրահայ համայնքը ամէն ինչով իր գոյութիւնը ապահոված է։ Ապահոված է իր լեզուի դասաւանդութիւնը, իր ինքնութիւնը պահելու, մեծամասնութիւններէն տարբեր կամ իւրայատուկ ըլլալու, իր կրօնական իրաւունքները, իր մշակութային իրաւունքները ունենալու։ Ամէն ինչը ապահովուած է։ Անշուշտ չեմ կրնար ըսել, որ ամէն բան իտէալական է, հայապահպանման առընթեր աւելի մեծ եւ արդիական աշխատանք պէտք է տարուի, որպէսզի երիտասարդները համայնքէն չհեռանան։ Այսօրուան դրութեամբ, շատ մը երիտասարդներ, գրեթէ համայնքին եւ անոր կառոյցներուն հետ կապ չունին։ Ասիկա է մեծ մարտահրաւէրը։ Այսօր, Եւրոպայի մէջ միակ հայախօս գաղութն ենք եւ հայերէնը տուներէն ներս, մեր ամենօրեայ կեանքին մէջ կ՚օգտագործենք։ Եւ այդ մէկը պետութիւնը երաշխաւորած է։ Նոյնիսկ մեր միակ միջնակարգ անվճար դպրոցը ունինք։ Ծնողները շատ խորհրդանշական բան մը կը վճարեն։ Այդ պատճառով ալ աշակերտութեան թիւը կ՚աճի։ Հոս բան մըն ալ ըսեմ՝ Յունական Կիպրոսը արեւմտահայերէնը ճանչցած է որպէս փոքրամասնական լեզու ու կերպով մըն ալ պայման դրած, որ վարժարաններու հայերէնի ուսուցիչները պէտք է ըլլան արեւմտահայերէնի մասնագէտներ։

-Գիտենք, որ Մելգոնեան կրթական հաստատութեան «վէրքը» կայ Կիպրոսի մէջ։ Այդ առումով ի՞նչ կը խորհիք։

-Բոլորիս համար ցաւ մըն է Մելգոնեանի փակումը։ Բայց պէտք է քանի մը բան նկատի առնենք՝ Մելգոնեանը բաց պահուեցաւ, քանի որ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը կար եւ աշակերտութիւնը գիշերօթիկ կու գար։ Խնդիրները սկսան, երբ հայաստանցի ունեւորները իրենց զաւակները Մելգոնեան սկսան ղրկել, որպէսզի բանակի մէջ չծառայեն։ Անոնք Մելգոնեանի վկայականով կ՚երթային տարբեր երկիրներ եւ Հայաստան չէին վերադառնար։

-Սուրիոյ պարագային մենք առիթը չփախցուցի՞նք, որ Մելգոնեանը վերստեղծուէր՝ իբրեւ գործող, արեւմտահայերէն լեզուի օրրան։

-Ես շատ անգամ ըսած եմ, որ արեւմտահայերէն լեզուի վերաորակաւորման կեդրոն կրնայ դառնալ Մելգոնեանը, եթէ երկրորդական վարժարան մը պիտի չըլլայ։

-Ինչո՞ւ Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութիւնը (ՀԲԸՄ) հետամուտ չէ այս խնդրի լուծման առընթեր։ Ի վերջոյ, դուք Բարեգործականէն հեռու անձ մը չէք։

-Մելգոնեանի կալուածը, Նիկոսիոյ կեդրոնը կը գտնուի եւ շատ մեծ արժէք ունի։ Վարժարանը երբ 2005-ին փակուեցաւ, շատեր ըսին, որ համաձայն կ՚ըլլան փակուելուն, եթէ Բարեգործականը այդ հողամասը վաճառէ եւ ատոր փոխարէն, Նիկոսիայէն քիչ մը դուրս դպրոց մը բանայ։ Նաեւ նոյնը ընէ Պուէնոս Այրէսի, Պոսթընի, Ֆրանսայի, Պուլկարիոյ, Սիտնիի մէջ։ Այսինքն՝ այդ մեծ գումարը հայթայթէ տարբեր փոքր վարժարաններ հիմնելու։ Բայց, ըստ երեւոյթին, իրենց ծրագիրը այդ չէ։

-Սփիւռքի մէջ կարծէք առհասարակ «կրթական տեսլական» մը ունենալու խնդիր կայ։ Այդ մասին ի՞նչ կը խորհիք։

-1970-ական թուականներուն, լուսահոգի Ալեք Մանուկեանի տեսլականը այն էր, որ Մելգոնեանի մէջ ներդրած գումարով կրնայ հարիւր հատ կիրակնօրեայ՝ միօրեայ վարժարան բանալ Ամերիկայի մէջ եւ այդ կերպով սերունդ փրկել։

-Դուք տագնապի ուրիշ հնոցէ մը կու գաք, այդ ալ Կիպրոսի հարցն է։ Այսօր ո՞ւր է կիպրական հարցը։ Այսօր կիպրական օրակարգին առընթեր ի՞նչ կը կատարուի։ Լսած ենք յաճախ, որ բանակցութիւններ կը տարուին, սակայն մեզի համար յստակ չէ, թէ տագնապը ի՞նչ հունի մէջ է։

-Կիպրոսի հարցը այսքան տարիէ չէ լուծուած, որովհետեւ որոշ քաղաքական ղեկավարներու եւ զանոնք հովանաւորող որոշ տնտեսական շրջանակներ կը միջամտեն եւ կը յետաձգեն խնդրին լուծումը։ Ըստ իս, Կիպրոսի խնդրի լուծման համար լաւագոյն տարբերակը դաշնակցային դրութիւն մը ստեղծելն է։ Եւ այդ տեսակի առաջարկ թէ՛ յոյները եւ թէ՛ թուրքերը ընդունած են 1977-էն ի վեր։

-Այսօր կղզիի երկու հատուածները նոյ՞ն դրամանիշը կը գործածեն։

-Ոչ։ Անոնք թրքական լիրա կը գործածեն, մենք՝ եւրօ։

-Որեւէ ընթացք մը կա՞յ միացման։

-Թուրք-կիպրացի շրջանակներուն մէջ փորձ կայ դրամանիշը եւրոյի փոխելու, բայց քանի որ իրենց պետական պիւտճէն Թուրքիոյ կողմէ կը տնօրինուի, շատ դժուար է զայն փոխելը։

-Ձեզի իբրեւ հայեր որեւէ ձեւով կը մտահոգէ՞, որ կղզին այսպէս մասնատուած վիճակ մը ունի։

-Վերջին 19 տարիներուն ընթացքին Հիւսիսային Կիպրոսի Թուրք Հանրապետութիւն երթալու հարց մը չունինք։ Իմ սեփական տունս միւս կողմն է՝ Նիկոսիոյ մէջ է։ Տունը թրքական բանակը կը գործածէ։ Իմ պարագայիս, բախտաւոր եմ, որ թրքական բանակը գործածելով՝ զանազան նորոգութիւններ կատարած է, պահուած է տունը։ Բայց քանի որ զինուորական գօտիի մէջ է, միայն երկու անգամ կրցած եմ երթալ։ Բայց ուրիշներ կ՚երթան կը տեսնեն, թէ իրենց տան մէջ այսօր կը բնակին ուրիշներ։

-Իսկ անոնք կու գա՞ն։

Անշուշտ։ Իւրաքանչիւր թուրք-կիպրացի կը նկատուի Կիպրոսի քաղաղացի։ Ունի անցաթուղթ, ունի անձնագիր։ Այսինքն, իմ անձնաթուղթէս ինքն ալ ունի։

-Մօտ օրէն նախագահական ընտրութիւն ալ ունիք։ Մեծ փոփոխութիւն մը կը սպասէ՞ք։

-Ոչ։ Փոփոխութիւններ պիտի չըլլան, ներկայ դրութեան պաշտօնականացումը պիտի ըլլայ։ Այսինքն դաշնակցային՝ ֆետերալ սիսթեմի փոխարէն պիտի ըլլայ թոյլ դաշնակցային սիսթեմ։ Միջազգային հանրութիւնն ալ չ՚ուզեր, որ Կիպրոսի մէջ երկու անկախ պետութիւններ ճանչցուին։ Մի՛ մոռնաք, որ կայ Կիպրոսի կազի ծովային պաշարը, որ հարաւը կը գտնուի, բայց ամբողջ Կիպրոսը անկէ կ՚օգտուի։ Երկու կողմերու համաձայնութեան պարագային՝ կիսաֆետերալ սիսթեմը կիրառելու պարագային, Կիպրոսը բանակ պիտի չունենայ, պիտի ունենայ միայն ոստիկանութիւն։

-Այս տարին «Սփիւռքի տարի» հռչակած էր Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոսը։ Խորքին մէջ ինչպէ՞ս կը դիտարկէք այսօրուան սփիւռքին վիճակը։ Ի՞նչ են հիմնական մտահոգութիւններն ու խնդիրները։

-Առաջին՝ երբ ցեղասպանութիւն, հայ դատ կ՚ըսենք, մենք չենք գիտեր, թէ ինչ կ՚ուզենք։ Որոշ շրջանակներ կ՚ըսեն՝ հատուցում, ուրիշներ կ՚ըսեն՝ ամբողջական Հայաստան։ Իրատեսօրէն՝ ի՞նչ է մեր պահանջքը՝ չենք գիտեր, չենք որոշած, չենք ճշդած։ Ճանաչումը առինք, յետո՞յ։ Եթէ Թուրքիոյ նախագահ Էրտողան ընդունի ցեղասպանութիւնը, լաւ յետոյ ի՞նչ պիտի ըլլայ։ Յստակ չենք որոշած, թէ ինչ կ՚ուզենք։ Ո՞վ է համայն սփիւռքահայութեան կամքի արտայայտիչը։ Հայաստանի կառավարութի՞ւնն է։ Հայաստան-սփիւռք ժողովներ կ՚ընեն, բայց գործնական բան չենք տեսներ։ Վերջը ի՞նչ է այս բոլորին, չենք գիտեր։ Հո՞ղ պիտի ուզենք Թուրքիայէն, սակայն եկուր տես, որ այսօրուայ փոքրիկ Հայաստանը կը դատարկուի...։ Դրա՞մ-նիւթական հատուցում պիտի պահանջե՞նք կամ քանի մը հոգի, որ իր տան թուղթերը պահած է, պիտի երթայ տունը՞ պահանջէ։ Ոչ մէկը տրամաբանական է։ Անտեղի երազներ։

-Ինչպէ՞ս պէտք է ստեղծել այն շարժիչը, որ մեծ հաշուով սփիւռքի գլխաւոր խօսափողը եւ արտայայտիչը ըլլայ։ Եւ այդ առումով ալ ի՞նչ պէտք է ըլլայ հայութեան ապագայի տեսլականը։

-Դժուար հարցում է։ Նախ պէտք է գիտնանք, որ մեր դասական սփիւռքը ցեղասպանութեան հետեւանք է։ Հիմա զանազան հայկական սփիւռքներ գոյութիւն ունին։ Մեր ազգային կառոյցներու դրուածքը երկրէ երկիր կը տարբերի։ Պէտք է համայնքները մէկ «մոտել»ի վրայ հիմնուին, որպէսզի Հայաստան-սփիւռք ժողովներուն այդ համայնքներու ներկայացուցիչները գան եւ ներկայացնեն սփիւռքը։ Ամերիկայի մէջ հայ դատի յանձնախումբերը, առաջնորդարանները կը խօսին սփիւռքի անունով։ Եւրոպայի՝ Պրիւքսելի մէջ, տարբեր միութիւններ կը խօսին։ Յունական Կիպրոսի մէջ ունինք խորհրդարանէ ներս ներկայացուցիչ եւ ազգային իշխանութիւն, որոնք երկու օրը անգամ մը իրարու կը հակասեն, ուրիշ օր մըն ալ կը համաձայնին։ Տեղ մը՝ ձեւաչափ մը՝ ֆորմիւլ մը պէտք է գտնուի, որպէսզի կարենայ սփիւռքը միասին աշխատիլ։ Յոյները «Սփիւռքի միջազգային խորհուրդ» ունին եւ բոլորը այս հովանոցին ներքեւ կը գործեն։ Իսկ մենք Ամերիկայի մէջ երկու լոպիական կազմակերպութիւն ունինք, որոնք իրարու դէմ կը գործեն։

-Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւնը ինչպէ՞ս կը գնահատէք։ Մենք բախտաւոր օրեր չենք ապրիր, քանի որ տարբեր պատճառներով ստեղծուած է վերաբերմունք մը՝ սփիւռքի մեծամասնութեան կողմէ այս իշխանութեան դէմ, իսկ անոր դիմաց կարծես, թէ իշխանութիւնն ալ չ՚ուզեր լեզու գտնել եւ կ՚ուզէ իրը ստեղծել։ Ասոր փաստը հոկտեմբերին կայանալիք համաժողով մըն է, բոլորովին նոր անունով ձեւակերպուած։ Այս վիճակը տհաճ է։ Ի՞նչ կ՚ըսէք։

-Վերանկախացումէն ետք, առաջին քայլերը սփիւռքի հետ «մի քիչ փող ուղարկեցէք» էր։ Յետոյ եղաւ աւելի պաշտօնական ձեւով՝ Սփիւռքի նախարարութիւն, բայց հոն ալ սփիւռքի քաղաքական ուժերը ամէն մէկը տարբեր ձեւով մօտեցան։ Նախարարութիւնը «դուրս մնացած» անհատներ ալ ներգրաւել փորձեց դեսպանութիւններու միջոցաւ, որու դէմ կեցան աւանդական կուսակցութիւնները։ Տեղ մը երկուութիւն ստեղծուեցաւ։ Այսպէս ալ պիտի շարունակուի։ Եթէ տուեալ կազմակերպութեան մը համակիր ես, ապա անոր համար կարեւորութիւն կը ստանաս։ Եթէ անձնական կապ մը ունիս դեսպանութեան հետ, կրնաս կարեւոր համարուիլ, կամ ալ հակառակը լուսանցքի տակ կը մնաս։

-Մօտալուտ կը տեսնէ՞ք այդ երջանիկ պահը՝ «Մէկ սփիւռք, մէկ Հայաստան» ընդհանուր կարգախօսին տակ։

-Նախ իւրաքանչիւր կազմակերպութիւն, ներառեալ եկեղեցին, պէտք է նստի եւ իր «խոհանոց»ը շտկէ։ Երկրորդ՝ ամէն մարդ պէտք է հասկնայ, որ ի՛նչ է իր նպատակը եւ ի՛նչ է ուզածը։ Երրորդ՝ պէտք է այլեւս հասկնանք, որ եթէ Հայաստանի մէջ ժողովրդավարութիւն կը տիրէ եւ ընտրող ժողովուրդի մեծամասնութիւնը մէկը կ՚ընտրէ, միւսը կը դառնայ ընդդիմութիւն, բայց քաղաքակիրթ ընդդիմութիւն։ Ամբողջ աշխարհի մէջ ընդդիմութիւն կայ։ Վերջ ի վերջոյ ասիկա խորհրդարանական համակարգ է։ Շահողը աթոռ պիտի զբաղեցնէ, իսկ ընդդիմութիւնը պէտք եղած ատենը պիտի քննադատէ եւ պիտի աշխատի, որ յաջորդ ընտրութիւններուն ընտրազանգուածը համոզուի եւ զինք ընտրէ։ Բոլոր երկիրներու մէջ կան քաղաքականութեան կանոններ, որոնց բոլորը կը հետեւին։ Բայց Հայաստանի եւ մեր սփիւռքի մէջ այդ կանոնները չենք տեսներ։

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան