ԻՆՉՈ՞Ւ ՈՐՈՇ ՄԱՐԴԻԿ ԴԱԺԱՆ ԿԸ ՎԵՐԱԲԵՐԻՆ ՈՒՐԻՇՆԵՐՈՒՆ ՀԱՆԴԷՊ

Դաժան կը թուի, երբ անձ մը ցաւ կամ վնաս կը պատճառէ ուրիշին: Ատիկա աւելի անհանդուրժելի կը դառնայ, երբ դիմացինը ի վիճակի չէ նոյնը ընելու: Այս վերաբերմունքը կարծուածէն աւելի տարածուած է: Ուրկէ՞ կու գայ այս վարքը եւ ի՞նչ նպատակներու կը ծառայէ: Կարելի՞ է սրբագրել: «Ֆիւչըր» կայքը այս մասին հրապարակած է յօդուած մը:

*

«Մարդիկ տիեզերքի փառքն ու աղբն են», եզրակացուցած է ֆրանսացի փիլիսոփայ Պ. Փասքալ, 1658 թուականին:

Քիչ բան փոխուած է: Մենք կը սիրենք եւ կ՚ատենք: Մենք կ՚օգնենք եւ կը վնասենք: Մենք ձեռք կ՚երկարենք եւ դանակ կը ցցենք:

Մենք կը հասկնանք, երբ մէկը կը հարուածէ վրէժխնդրութեան կամ ինքնապաշտպանութեան համար: Բայց երբ մէկը վնաս կը պատճառէ անվնաս անձի մը, մենք կը հարցնենք. «Ինչպէ՞ս կրնաս ատիկա ընել»:

Մարդիկ սովորաբար բաներ կ՚ընեն հաճոյք ստանալու կամ ցաւէն խուսափելու համար: Մեզմէ շատերուն համար ուրիշներուն ցաւ պատճառելը մեզի կը ստիպէ զգալ անոնց ցաւը: Եւ մենք չենք սիրեր այս զգացումը: Ասիկա կը յուշէ երկու պատճառ, թէ ինչո՛ւ մարդիկ կրնան վնաս պատճառել անվնաս անձի մը. կամ անոնք չեն զգար ուրիշներու ցաւը, կամ հաճոյք կը ստանան ուրիշներու ցաւէն:

Անվնաս անձերու վնաս հասցնելու այլ պատճառ մըն ալ այն է, որ անոնք, այդուհանդերձ, սպառնալիք կը տեսնեն: Մէկը, որ չի վտանգեր ձեր մարմինը կամ դրամապանակը, տակաւին կրնայ սպառնալ ձեր հասարակական կարգավիճակին: Ասիկա կ՚օգնէ բացատրել այլապէս տարակուսելի գործողութիւնները, օրինակ՝ երբ մարդիկ կը վնասեն անոնց, որոնք նիւթապէս կ՚օգնեն իրենց:

Ազատական հասարակութիւնները կ՚ենթադրեն, որ ուրիշներուն տառապանք պատճառելը կը նշանակէ, որ մենք անոնց վնասած ենք: Այդուհանդերձ, որոշ փիլիսոփաներ կը մերժեն այս գաղափարը: 21-րդ դարուն մէջ կրնա՞նք տակաւին ըմբռնել դաժան ըլլալը:

ՍԱՏԻՍՏՆԵՐ ԵՒ ՄՏԱԽՏԱՒՈՐՆԵՐ (PSYCHOPATHS)

Մէկը, որ հաճոյք կը ստանայ ուրիշները վիրաւորելէ կամ նուաստացնելէ, սատիստ է: Սատիստները սովորականէն աւելի կը զգան այլ մարդոց ցաւը: Եւ անոնք կը վայելեն այդ: Անոնք այդ մէկը կ՚ընեն, մինչեւ որ իրե՛նք սկսին վատ զգալ:

Ժողովրդական երեւակայութիւնը սատիզմը կը կապէ խոշտանգողներու եւ մարդասպաններու հետ: Նոյնպէս գոյութիւն ունի առօրեայ սատիզմի ոչ այնքան ծայրայեղ, բայց աւելի տարածուած երեւոյթը:

Առօրեայ սատիստները հաճոյք կը ստանան ուրիշները վիրաւորելէ կամ անոնց տառապանքներուն հետեւելէ: Անոնք շատ հաւանաբար կը վայելեն սարսափազդու  շարժապատկերները, վայրագ կռիւները եւ խոշտանգումները: Անոնք հազուադէպ են, բայց՝ ոչ բաւական հազուադէպ: Անգլիոյ երկրորդական վարժարաններու աւարտական դասարաններու աշակերտներու շուրջ 6 առ հարիւրը ընդունած է, որ հաճոյք կ՚առնէ ուրիշները վիրաւորելէ:

Առօրեայ սատիստը կրնայ ըլլալ համացանցային տրոլ, կամ դպրոցական կռուազան: Առցանց դերախաղերուն մէջ անոնք շատ հաւանաբար կ՚ըլլան «վշտացողը», որ խաղը կը փճացնէ ուրիշներուն համար: Առօրեայ սատիստները կը գրաւեն համակարգչային վայրագ խաղերը: Եւ որքան շատ անոնք կը խաղան, այնքան աւելի սատիստ կը դառնան:

Ի տարբերութիւն սատիստներու՝ մտախտաւորները (psychopaths) անվնաս անձերուն չեն վնասեր պարզապէս այն պատճառով, որ անոնք հաճոյք կը ստանան ատկէ (թէեւ կրնայ ըլլալ): Մտախտաւորները բաներ կ՚ուզեն: Եթէ ուրիշներուն վնաս պատճառելը կ՚օգնէ անոնց ստանալ այն, որ կ՚ուզեն, կ՚ընեն ատիկա:

Անոնք կրնան այսպէս վարուիլ, քանի որ աւելի նուազ հաւանական է, որ անոնք խղճան, զղջան կամ վախնան: Անոնք կրնան նոյնպէս պարզել, թէ ի՛նչ կը զգան ուրիշները, բայց իրենք չեն վարակուիր նման զգացումներով:

Ասիկա լուրջ եւ վտանգաւոր հմտութիւններու շարք է: Հազարամեակներու ընթացքին մարդկութիւնը ինքզինք ընտելացուցած, մշակած է: Մեզմէ շատերուն համար դժուար դարձած է ուրիշներուն վնաս պատճառելը: Շատեր, որոնք վնաս կը պատճառեն, կը տանջեն կամ կը սպաննեն, տանջալից յաճախանք պիտի ունենան այդ փորձառութենէն ետք:

Այդուհանդերձ, մտախտաւորութիւնը չնախատես-ւած բռնութիւն գործադրող մէկու մը հզօր կանխատեսումն է:

Մենք պէտք է գիտնանք, թէ կը բախի՞նք մտախտաւորի մը: Մենք կրնանք լաւ գուշակել՝ պարզապէս մէկու մը դէմքին նայելով կամ անոր հետ կարճ յարաբերելով: Ցաւօք, մտախտաւորները գիտեն, որ մենք ատիկա գիտենք: Անոնք կը պայքարին՝ աշխատելով հագուստի եւ խնամքի վրայ, փորձելով լաւ տպաւորութիւն ձգել:

ՔԱՆԻ ՈՐ ՆՈՐԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ԿԸ ՁԵՒԱՒՈՐԵՆ ՄԵՐ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ, ԸՆԿԵՐԱ-ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՀԻՒԱՆԴՆԵՐԸ ԿՐՆԱՆ ՓՈԽԵԼ ԱՇԽԱՐՀԸ ԲՈԼՈՐԻՍ ՀԱՄԱՐ

Բարեբախտաբար մարդոց մեծամասնութիւնը զերծ է մտախտաւորութենէ: Մարդոց միայն 0.5 առ հարիւրը կրնայ նկատուիլ մտախտաւոր: Այրերու 8 առ հարիւրը եւ կին բանտարկեալներու 2 առ հարիւրը մտախտաւոր են:

Բայց ոչ բոլոր հոգեվիճակները վտանգաւոր են: Հակաընկերային մտախտաւորները կրնան թմրեցուցիչներէ կամ վտանգաւոր գործողութիւններէ ոգեւորում փնտռել: Միւս կողմէ՝ ընկերային-հոգեբանական հիւանդները կը փնտռեն իրենց ոգեւորումը նոր գաղափարներու անվախ հետապնդման մէջ: Քանի որ նորարարութիւնները կը ձեւաւորեն մեր հասարակութիւնները, ընկերա-հոգեբանական հիւանդները կրնան փոխել աշխարհը բոլորիս համար: Այդուհանդերձ, ասիկա տակաւին կրնայ ըլլալ լաւ եւ վատ:

ԱՅՍ ՀԱԿՈՒՄՆԵՐԸ ՈՒՐԿԷ՞ ԿԸ ԾԱԳԻՆ

Ոչ ոք իսկապէս գիտէ, թէ ինչո՛ւ որոշ մարդիկ սատիստ են: Ոմանք կ՚ենթադրեն, որ սատիզմը յարմարողականութիւն է, որ օգնած է մեզի մորթել անասունները որսալէ ետք: Ուրիշներ կ՚առաջարկեն, որ ատիկա օգնած է մարդոց՝ իշխանութիւն ձեռք ձգելու:

Իտալացի փիլիսոփայ եւ դիւանագէտ Նիքոլօ Մաքիաւելի անգամ մը առաջարկեց, որ՝ «Ժամանակնե՛րը, ոչ թէ մարդիկ, անկարգութիւններ կը ստեղծեն»:

Միաժամանակ մասնագէտներ կ՚ենթադրեն, որ սատիզմը կրնայ ըլլալ գոյատեւման մարտավարութիւն, որ կը հրահրուի դժուարին ժամանակներու պատճառով, օրինակ՝ երբ որոշ սննդամթերքներ կը նուազին: Այս վիճակը մեզ աւելի պատրաստակամ կը դարձնէ ուրիշներուն վնասելու, որովհետեւ վնասելը կը դառնայ աւելի հաճելի:

Մտախտաւորութիւնը նոյնպէս կրնայ յարմարողականութիւն ըլլալ: Որոշ ուսումնասիրութիւններ կը կապեն մտախտաւորութեան աւելի բարձր մակարդակը՝ աւելի մեծ պտղաբերութեան հետ: Միւսները հակառակը գտած են: Ասոր պատճառը կրնայ ըլլալ այն, որ մտախտաւորները վերարտադրողական առաւելութիւն ունին յատկապէս բիրտ միջավայրի մէջ:

Իրօք, մտախտաւորութիւնը կրնայ բարգաւաճիլ անկայուն, մրցունակ աշխարհներու մէջ:

Մտախտաւորներու ունակութիւնները զանոնք կը դարձնեն վարպետ խուսանաւողներ: Անոնց դիւրամտութիւնը եւ վախի բացակայութիւնը կ՚օգնեն անոնց վտանգի դիմել եւ կարճատեւ շահեր ստանալ:

«Ուոլ Սթրիթ» շարժապատկերին մէջ հոգեբան Կորտոն Կեքքօ միլիոններ կը շահի: Այդուհանդերձ, թէեւ մտախտաւորութիւնը կրնայ առաւելութիւն ըլլալ ընկերակցական աշխարհին մէջ, անիկա տղամարդոց կ՚ընծայէ առաջնորդական միայն փոքր առաւելութիւն:

Մտախտաւորութեան կապը ստեղծագործութեան հետ կրնայ նաեւ բացատրել անոր գոյատեւումը: Գիտնական Էրիք Վայնշթէյն կը պնդէ, որ մտախտաւոր մարդիկ նորարարութիւն կը մղեն:

Այդուահանդերձ, եթէ ձեր միջավայրը կ՚աջակցի ստեղծագործական մտածողութեան, մտախտաւորութիւնը աւելի քիչ կապուած է ստեղծագործութեան: Գեղեցիկը կրնայ նորավէպ ըլլալ:

Սատիզմը եւ մտախտաւորութիւնը կապուած են այլ յատկանիշներու, ինչպիսիք են նարկիզականութիւնը (ինքնասիրութիւն) եւ մաքիաւելականութիւնը (նենգաւոր քաղաքականութիւն): Նկարագրային նման գիծերը միասնաբար կը կոչուին «անձի մութ գործօն» կամ կարճ՝ Տ-գործօն:

ՀԵՏԱԶՕՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ՑՈՅՑ ԿՈՒ ՏԱՆ, ՈՐ ԵԹԷ ՄԷԿԸ ԽԱԽՏԷ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱՆՈՆԸ, ՄԵՐ ՈՒՂԵՂԸ ԶԱՆՈՆՔ ԿԸ ՆԿԱՏԷ ՈՐՊԷՍ ԱՒԵԼԻ ՆՈՒԱԶ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԱՆՁԵՐ

Այս գիծերուն մէջ կայ չափաւոր եւ մեծ ժառանգական բաղադրիչ: Այսպիսով, որոշ մարդիկ կրնան պարզապէս այսպէս ծնիլ: Այլապէս, բարձր Տ-գործօն ունեցող ծնողները կրնան այդ գիծերը փոխանցել իրենց երեխաներուն՝ անոնց նկատմամբ վիրաւորական վարք դրսեւորելով: Նմանապէս տեսնելով, որ ուրիշները կը վարուին բարձր Տ-գործօնի ձեւերով, կրնայ մեզ սորվեցնել վարուիլ այսպէս:

Մենք բոլորս ընելիք ունինք դաժանութիւնը նուազեցնելու գործին մէջ:

ՎԱԽ ԵՒ ԱՆՄԱՐԴԿԱՅՆԱՑՈՒՄ

Սատիզմը կը ներառէ վայելել ուրիշին նուաստացումն ու վիրաւորանքը: Յաճախ կ՚ըսեն, որ մարդոց անմարդկայնութիւնը այն է, որ մեզի թոյլ կու տայ դաժան ըլլալ: Զոհերը կը պիտակաւորուին որպէս շուներ, ոջիլներ կամ ուտիճներ: Ասիկա ենթադրաբար աւելի դիւրին կը դարձնէ զանոնք վիրաւորելը:

Հետազօտութիւնները ցոյց կու տան, որ եթէ մէկը խախտէ հասարակական կանոնը, մեր ուղեղը զանոնք կը նկատէ որպէս աւելի նուազ մարդկային անձեր: Ասիկա մեզի համար աւելի դիւրին կը դարձնէ պատժել այն մարդիկը, որոնք կը խախտեն վարքի կանոնները:

Քաղցր զգացում է մտածել, որ եթէ մենք մէկը որպէս մարդ տեսնենք, զայն չենք վիրաւորեր: Ասիկա նոյնպէս վտանգաւոր մոլորութիւն է: Հոգեբան Փոլ Պլում կը պնդէ, որ մեր վատագոյն դաժանութիւնը կրնայ յանգեցնել մարդիկը անմարդկային չընելու: Մարդիկ կրնան վիրաւորել ուրիշները ճիշդ այն պատճառով, որ անոնք որպէս մարդիկ կը ճանչնան անոնք, որոնք չեն ուզեր տառապիլ ցաւէ կամ նուաստացումէ:

Օրինակ՝ նացիները անմարդկայնացուցին հրեաները՝ զանոնք անուանելով որդեր եւ ոջիլներ: Անոնք նուաստացուցին, խոշտանգեցին եւ սպաննեցին հրեաները ճիշդ այն պատճառով, որ զանոնք կը դիտէին որպէս մարդիկ, որոնք նուաստանալու եւ նման վերաբերմունքի ենթարկուելիք էին:

Երբեմն մարդիկ նոյնիսկ կը վնասեն օգտակար եղողներուն:

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆ ՄԸ ՑՈՅՑ ՏՈՒԱԾ Է, ՈՐ ԹՈՅԼ ՏԱԼՈՎ, ՈՐ ՄԱՐԴԻԿ ՀԱԿԱԿՐԱՆՔ ԱՐՏԱՅԱՅՏԵՆ ԲՈՒՍԱԿԵՐՆԵՐՈՒ ՆԿԱՏՄԱՄԲ, ԶԱՆՈՆՔ ՍՏԻՊԱԾ Է ԱՒԵԼԻ ՆՈՒԱԶ ԱՋԱԿՑԻԼ ՄՍԱԿԵՐՆԵՐՈՒՆ

Այս երեւոյթը կը կոչուի «աւելի լաւ շեղում»: Այն կարելի է գտնել ամբողջ աշխարհի մէջ: Որսորդ-հաւաքողներու հասարակութիւններու մէջ յաջող որսորդները կը քննադատեն մեծ անասունը բռնելու համար, հակառակ անոր որ որսալը կը նշանակէ, թէ բոլորը աւելի շատ միս կը ստանան:

Աւելի լաւ կատարուող շեղումը գոյութիւն ունի մեր հակագերիշխող միտումներուն պատճառով: Ժամանցի տնտեսական խաղի աւելի քիչ առատաձեռն խաղացողը կրնայ զգալ, որ միւսներուն կողմէ աւելի առատաձեռն խաղացողը կը դիտուի որպէս նախընտրելի գործընկեր: Աւելի առատաձեռն մարդը կը սպառնայ դառնալ գերիշխող:

Ֆրանսացի գրող Վոլթեր ըսած է. «Լաւագոյնը բարիին թշնամին է»:

Երբ մենք ջնջենք բարեգործը, մենք աւելի բաց ենք անոնց ուղերձին համար: Ըստ ուսումնասիրութեան մը, թոյլ տալով մարդոց հակակրանք արտայայտել բուսակերներու նկատմամբ՝ անոնց ստիպեց աւելի քիչ աջակցիլ մսակերներուն:

ԴԱԺԱՆ Է ԲԱՐԻ ԸԼԼԱԼ

«Ուհիփլաշ» շարժապատկերին մէջ երաժշտութեան ուսուցիչը դաժանութիւն կը կիրարկէ իր աշակերտներէն մէկուն մէջ մեծութիւնը խրախուսելու համար: Մենք կրնանք զերծ մնալ նման մարտավարութենէ: Այդուհանդերձ, գերմանացի փիլիսոփայ Ֆ. Նիցչէ կը կարծէր, որ մենք չափազանց դժկամած ենք նման դաժանութեան: Նիցչէի համար դաժանութիւնը թոյլ տուած է ուսուցիչի մը քննադատութիւնը բարդել ուրիշի մը վրայ՝ ի շահ անոր: Մարդիկ կրնային նաեւ դաժան ըլլալ իրենք իրենց նկատմամբ՝ օգնելու դառնալ այն մարդը, որ կ՚ուզէին ըլլալ: Նիցչէ զգաց, որ դաժանութեան տառապանքը կրնայ օգնել զարգացնելու քաջութիւն, տոկունութիւն եւ ստեղծագործականութիւն: Արդեօք մենք պէտք է աւելի պատրաստակա՞մ ըլլանք այնպէս, որ մենք եւ ուրիշները տառապինք առաքինութեան զարգացման համար:

Կարելի է ըսել՝ ոչ: Այժմ մենք գիտենք ուրիշներու կողմէ դաժանութեան ենթարկուելու ներուժի սարսափելի հետեւանքները, ներառեալ՝ մարմնային եւ մտային առողջութեան վնասը: Սեփական անձի հանդէպ սրտցաւ ըլլալու, այլ ոչ թէ դաժան վերաբերմունքի առաւելութիւնները նոյնպէս հետզհետէ աւելի կը ճանչցուին:

Եւ այն գաղափարը, որ մենք պէտք է տառապինք աճելու, մեծնալու համար, կասկածելի է: Կեանքի դրական իրադարձութիւնները՝ սիրահարիլը, երեխաներ ունենալը եւ նուիրական նպատակներուն հասնիլը, կրնան յանգեցնել աճի:

Սատիզմի միջոցով ուսուցանելը կը բերէ իշխանութեան չարաշահումներու եւ եսասէր դաժանութեան: Անիկա միակ ճամբան չէ. օրինակ՝ պուտտայականութիւնը կ՚առաջարկէ այլընտրանք՝ բարկացած կարեկցանք: Այստեղ մենք կը գործենք սէրէ մղուած՝ դիմակայելով ուրիշները, անոնց ագահութենէն, ատելութենէն եւ վախէն պաշտպանուելու համար:

Կեանքը կրնայ դաժան ըլլալ, ճշմարտութիւնը կրնայ դաժան ըլլալ, բայց մենք կրնանք ընտրել չըլլա՛լ:

ՆԱՐԷ ԳԱԼԵՄՔԷՐԵԱՆ

«Ազդակ», Լիբանան