ՆՈՐ ԱՇԽԱՐՀ, ՆՈՐ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐ. ԱՆՕԴԱՉՈՒ ՍԱՐՔԵՐՈՒՆ ՄԱՍԻՆ ԵՒ... ՈՉ ՄԻԱՅՆ

Պատերազմները կը փոխուին. այդ փոփոխութիւնները առընչուած չեն պատերազմներու աշխարհագրական դիրքերով կամ մարտերուն ընթացքին օգտագործուած զէնքերու տարբերութեամբ, այլ կան շատ աւելի խորքային պատճառներ, որոնք կապուած են պատերազմին մասնակցող երկու կամ երեք կողմերու շահերու փոխկապակցութեամբ կամ հակառակը տարաձայնութիւններով, նոյնիսկ մինչեւ պատերազմը վարելու քաղաքականութեամբ։

Ինչո՞ւ այս մուտքով սկսայ յօդուածիս, որովհետեւ ճերմակի վրայ սեւ գրիչով գրելու հաւաստիութեամբ արդէն իսկ երեւելի սկսած է դառնալ, որ պատերազմ մղելու՝ մասնաւորապէս, Արեւմտեան պլոքին մօտեցումները արմատական փոփոխութիւն մը բերած են ճակատումի կամ ռազմի ճամբով քաղաքական նպատակներ իրականացնելու ընթացիկ խաղին կամ խաղերուն։

Կարճ օրինակ մը տալով ու անցնելէ առաջ այս օրուան իմ նիւթի բուն ատաղձին, հարկ կը համարեմ յիշեցնել, որ մասնաւորապէս Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու համար «ոսկեայ կանոն» սկսած է դառնալ այն մօտեցումը, ըստ որու Արեւմտեան պլոքի երկիրները, ՆԱԹՕ-ն՝ մանաւանդ ԱՄՆ սկսած են նախընտրել «պատերազմը մղէ թշնամիիդ հողին վրայ» ըմբռնումով։ Բացի այդ, վեր հանելով այն մօտեցումը, որ «մեր մղած պատերազմներու ընթացքին, մեր զինուորները պիտի չզոհուին»։

Վերջին տեսակէտը, որ արդէն Իրաքի պատերազմէն ետք դարձաւ հիմնական մօտեցում, կը միտի պատերազմի ընթացքին օգտագործել ամէն ինչ, բացի սեփական բանակի զինուորներէն, այդպէսով հեռու մնալով որեւէ ճակատումէ ետք քաղաքական գործօններու հասունացումէ։

Աւելի պարզ շարադրելով միտքս, պէտք է միով բանիւ ըսեմ, որ ԱՄՆ իրապէս մեծ տագնապ ապրեցաւ Իրաքի պատերազմէն ետք. հոն պատահած մեծ ու ողբերգական դէպքերը աւելի ուշ ունեցան «պումերանկ»ի ազդեցութիւն, այն իմաստով, որ Իրաքի մէջ ամերիկացի զինուորներուն սպանութիւնը, անոնց գործած անմարդկային մեծ սխալները եւ ընդհանուր վարքը հասարակութեան մէջ ստեղծեցին լուրջ տագնապ ու այդ մէկը դանդաղօրէն դարձաւ քաղաքական գործիք՝ ճնշելու համար այն իշխանութիւնները, որոնք մուտք գործած էին Իրաքի ճահիճին մէջ։

Վերոնշեալ մօտեցումը՝ պատերազմները առանց զինուորներու կամ առնուազն ամենաքիչ զինուորներով պատերազմ մղելու քաղաքականութիւնը բնականաբար կարիք ունէր մէկ բանի. ստեղծել այնպիսի զէնքեր, որոնք զինուորներու կարիք չունենան, առաւելագոյն կերպով կատարեն իրենց ներկայացուած առաջադրանքները, նաեւ կերպով մըն ալ լուծեն բանակային զօրքերու ուսերուն դրուած պարտաւորութիւնները։

Անշուշտ, այդ զէնքերու ամենէն յառաջատարը  Անօթաչու թռչող սարքերն են (ԱԹՍ) կամ «տրոն»ները։ Այս նիւթին շուրջ աւելի մօտէն իրազեկելու նպատակով իմ ընթերցողները, կը ներկայացնեմ  ամերիկեան «The Week» պարբերականին մէջ   հրատարակուած  «Տրոնեներով պատերազմի ապագան» յօդուածը։

*

Անօդաչու թռչող սարքեր (ԱԹՍ) օգտագործուած են տասնամեակներ շարունակ: Ռատիոկառավարուող «B-24»երը Համաշխարհային երկրորդ պատերազմի ժամանակ ուղարկուած էին Գերմանիան ռմբակոծելու, իսկ Վիեթնամի պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ-ի զօրքերը հեռակառավարուող օդանաւեր կ՚օգտագործէին լուսանկարելու համար: Սակայն «տրոն»ներով պատերազմին իրական յառաջխաղաց արձանագրուած էր 1995 թուականին «Gnat»ի ստեղծմամբ, որ յետագային վերանուանուեցաւ «Predator», որ կրնար թիրախի վրայ օդին մէջ մնալ մինչեւ 12 ժամ՝ իրական ժամանակի մէջ տեսանիւթ փոխանցելով օդաչուին, որ կրնար տեղակայուած ըլլալ հարիւրաւոր կամ նոյնիսկ հազարաւոր քիլօմեթրեր հեռաւորութեան վրայ:

2001 թուականի հոկտեմբերի 7-ին Աֆղանիստանի մէջ իրականացուեցաւ անօդաչու թռչող սարքի առաջին թիրախային հարուածը: Կեդրոնական հետախուզական վարչութեան (ԿՀՎ) գործակալը «Hellfire» հրթիռը արձակեց բնակելի համալիրի ուղղութեամբ, ուր կը գտնուէր «Թալիպան»ի ղեկավարը՝ մոլլա Օմար:

ԱՄՆ-ի՝ «տրոն»ներու ծրագիրը անշեղօրէն ընդլայնուած էր Աֆղանիստանի, Իրաքի եւ Փաքիստանի մէջ: Ներկայիս մօտաւորապէս 20 երկիր իր զինանոցին մէջ ունի «տրոն»ներ։

Ի տարբերութիւն կործանիչներու, որոնց կանոնաւոր վերալիցքաւորումը անհրաժեշտ է եւ որոնց անձնակազմը կը յոգնի, անօդաչու թռչող սարքերը կրնան օդին մէջ սաւառնիլ մինչեւ 24 ժամ՝ հսկողութիւն իրականացնելով, «յոգնեցնելով» Հակօդային պաշտպանութեան համակարգերը (ՀՕՊ) կամ «որսալով» համապատասխան թիրախներ:

Մինչ այնպիսի «տրոն»ները, ինչպիսին է «Predator»ը, զինուած են հրթիռներով, նոր սերունդի ցած գինով «Քամիքազէ» անօդաչուները կը շարժին դէպի իրենց թիրախները, ապա՝ կը պայթին: Փենթակոնի ներկայացուցիչները մտահոգուած են, որ այս աժան ու մահացու անօդաչու թռչող սարքերու տարածումը կրնայ խախտել համաշխարհային ռազմավարական հաւասարակշռութիւնը։

Չինաստանը կը համարուի «տրոն»ներու խոշորագոյն արտահանող: Առնուազն տասն երկիր, այդ շարքին՝ Նիկերիան եւ Արաբական Միացեալ Էմիրութիւնները, հակառակորդները ոչնչացնելու համար չինական արտադրութեան ԱԹՍ-ներ օգտագործած են: Թուրքիան եւս անօդաչու թռչող սարքեր արտադրող դարձած է: Անոր «Bayraktar TB2» օգտակար անօդաչու թռչող սարքը, որ զինուած է ճառագայթային համակարգով, առաջին անգամ միջազգային հանրութեան ուշադրութեան կեդրոնին յայտնուեցաւ 2020 թուականի փետրուարին՝ Սուրիոյ մէջ: Երբ 36 թուրք զինուորներ սպաննուեցան Սուրիոյ կառավարութեան օդուժի հարուածին հետեւանքով, Թուրքիան օգտագործեց անօդաչու թռչող սարքերու «TB2» համակարգը։ Այդ անօդաչու թռչող սարքերը նաեւ կարեւոր դեր ունեցան անցեալ տարի Լիպիոյ պատերազմին՝ օգնելով կեդրոնական կառավարութեան ետ մղել ապստամբներու առաջնորդ խալիֆա Հաֆթերի մայրաքաղաք Թրիփոլիի վրայ յարձակումը:

Սակայն «տրոն»ներու ամենամեծ փորձադաշտը եղաւ Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը, ուր Ատրպէյճան շնորհիւ անօդաչու թռչող սարքերու՝ կարեւոր ձեռքբերումներ ունեցաւ։ Պատերազմի սկիզբին Ատրպէյճան ուղարկեց խորհրդային ժամանակներու օդանաւեր, որոնք վերածուած էին անօդաչու թռչող սարքերու՝ Հայաստանի հակաօդային պաշտպանութեան ստորաբաժանումները գրաւելու համար՝ դրդելով անոնց կրակ բանալ եւ պարզել իրենց գտնուած վայրը, որմէ ետք անոնք կրնային խոցուիլ «TB2» կամ Իսրայէլի «Քամիքազէ» անօդաչու թռչող սարքերով։

Աւստրալիոյ Ռազմավարական քաղաքականութեան հիմնարկէն Մալքոլմ Տէյվիսի կարծիքով՝ Լեռնային Ղարաբաղ «ցամաքի մէջ խաղի կանոններու փոփոխութեան ներուժ ունէր»:

Փորձագէտները մտավախութիւն ունին, որ անօդաչու թռչող սարքերու տարածումը կրնայ արիւնալի բախումները աւելիով ծաւալել, քանի որ այն երկիրները, որոնք չեն ուզեր պատերազմի սկսիլ եւ վտանգել իրենց զինուորի կեանքը, չեն յապաղիր անօդաչու թռչող սարքեր ուղարկելու: Միւսները կը վախնան թիւի աճէն ինքնավար անօդաչու թռչող սարքերու, որոնք մարդկային վերահսկողութեան կարիք չունին:

ԱՄՆ, Չինաստան, Ռուսաստան եւ Հնդկաստան ձեռքի համակարգիչներով փորձարկումներ կ՚իրականացնեն անօդաչու թռչող սարքերու, որոնց մէջ տասնեակ կամ հարիւրաւոր անօդաչու սարքեր համատեղ կը գործեն հակառակորդի ուժերը խոցելու համար: Իրաւապաշտպան որոշ կազմակերպութիւններ եւ արհեստական ​​բանականութեան հետազօտողներ կոչ կ՚ընեն արգիլելու մարդասպան մարդամեքենաները՝ պնդելով, որ նոյնիսկ եթէ այդ փորձագիտութիւնը չյանգեցնէ «Թերմինէյթըր» շարժանկարի սարսափելի բեմագրութիւնը, անօդաչու թռչող սարքերու տարածումը վտանգաւոր է:

Մահաբեր ինքնավար զէնքը, որ բաւականաչափ աժան է իւրաքանչիւր ահաբեկիչի համար, չի բխիր Ամերիկայի ազգային անվտանգութեան շահերէն: Բայց խելացի անօդաչու թռչող սարքեր մշակող յառաջատար երկիրները ոչ մէկ հետաքրքրութիւն ցուցաբերած են արգելքի նկատմամբ, որուն, իրենց կարծիքով, իրենց մրցակիցները չէին հետեւիր:

«Տրոն»ներու մրցավազքը սպառազինութիւններու մրցավազք յառաջացուցած է «տրոն»ներուն դէմ: 2019 թուականին ԱՄՆ-ի բանակը սկսաւ օգտագործել «Raytheon»ի կողմէ մշակուած «Howler» համակարգը, որ կրնայ կցուիլ հրասայլերուն եւ այլ փոխադրային միջոցներուն եւ ռատարներով զննել թշնամիի անօդաչու սարքերը: Եթէ ​​այն մօտեցող «տրոն»ները յայտնաբերէ, «Howler»ը կ՚արձակէ «Coyote» կոչ-ւող «տրոն»ները, որ կը պայթի հարուածէն՝ ոչնչացնելով ինքն իրեն եւ սպառնալիքը: Սակայն խիտ բնակեցուած տարածքի մէջ նման պաշտպանութեան օգտագործումը քաղաքացիական զոհերու մեծ վտանգ կը պարունակէ, ուստի հետազօտողները պակաս պայթուցիկ տարբերակներ կ՚ուսումնասիրեն:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Երեւան