ԱՆՆՇԱՆ ՓՈՍԷՆ ԴԷՊԻ ՓՐԿՈՒԹԻՒՆ

Ման­կու­թեանս օ­րե­րուն կը յի­շեմ, երբ մեր հա­յա­շատ թա­ղի բնա­կիչ­նե­րը հա­ւա­քուէին, ան­յա­պա­ղօ­րէն ա­նոնց մի­ջեւ կ­­՚ըն­թա­նար ին­ծի հա­մար մա­սամբ ան­հասկ­նա­լի զրոյց մը: Ա­նոնք կար­ծես ան­սա­լով ի­րենց ար­մատ­նե­րու կան­չին եւ զար­մա­նա­լիօ­րէն կրե­լով ի­րենց ար­մատ­նե­րու յատ­կու­թիւն­նե­րը, կը զրու­ցէին ու եր­բեմն նոյ­նիսկ կը վի­ճէին, իւ­րա­քան­չիւ­րը իր ո­ճով ու բար­բա­ռով: Ապ­րե­լով Հա­լէ­պի թա­ղա­մա­սե­րուն մէջ կը կրէին Սաս­նոյ, Ուր­ֆա­յի, Խար­բեր­դի, Հաճ­նոյ, Զէյ­թու­նի բար­բառ­նե­րու մնա­ցորդ­նե­րը ի­րենց լե­զուա­կան ար­տա­յայ­տու­թեանց մէջ: Զէյ­թուն­ցիի ըմ­բոս­տու­թիւ­նը, սա­սուն­ցիի ծու­ռու­թիւ­նը, ուր­ֆա­ցիի յա­մա­ռու­թիւ­նը ա­նոնց բա­նա­վէ­ճե­րուն ու զրոյց­նե­րուն ըն­թաց­քին կը հա­մա­կէին ամ­բողջ տու­նը, ու կար­ծես կը տա­րա­ծուէր հայ գա­ւա­ռա­կի մը մաք­րա­մա­քուր ու ան­մե­ղու­նակ մթնո­լոր­տով ո­ղո­ղուն ա­նուշ բոյր մը:

Կը յի­շեմ, մեծ հօրս այ­ցի կու գա­յին թա­ղե­ցիք, ա­նոնց­մէ մին՝ Սա­սուն­ցի Մու­րատ պա­պի­կը զիս կը գրկէր, ծուն­կե­րուն վրայ կը տե­ղա­ւո­րէր ու «ի՞ մալ ի­ս­»էն ետք կը մրմռար այս եր­գը, ծուն­կե­րը շար­ժե­լով.

Այ խո­րո­տիկ, ջան խո­րո­տիկ,
Խո­րո­տիկ, խո­րո­տիկ:
Ձըր տուն, մըր տուն մօ­տիկ, մօ­տիկ, 
Խո­րո­տիկ, խո­րո­տիկ:
Էր­թանք պախ­չէն, քա­ղենք խո­տիկ,
Խո­րո­տիկ, խո­րո­տիկ...

Ու մանտ­րուկ մը կցե­լով իր եր­գի ա­ւար­տին կը համ­բու­րէր զիս ու կ­­՚ի­ջեց­նէր  գիր­կէն:

Նման հա­ւաք­նե­րը յա­ճա­խա­կի ե­րե­ւոյ­թի մը վե­րա­ծուած էին, եր­բեմն նոյ­նիսկ ե­րե­կո­նե­րը ըն­տա­նե­կան ջեր­մու­թեամբ մեծ ու փոքր, տղա­մարդ ու կին կը հա­մախմ­բուէինք ու ան­ցեա­լի պատ­մու­թիւն­նե­րով մե­ծե­րը կը թար­մաց­նէին ի­րենց յի­շո­ղու­թիւ­նը, իսկ մենք՝ փոք­րերս կ­­՚ամ­բա­րէինք մեր պա­պե­րուն կեան­քի դրուագ­նե­րէն քա­ղուած պա­տա­ռիկ­ներ:

Շատ տպա­ւո­րուած եմ մեր դրա­ցի­նե­րէն զէյ­թուն­ցի Փա­նո­սենց տան հա­ւաք­նե­րէն մէ­կու մը ըն­թաց­քին: Փա­նո­սը պատ­կե­րե­լը այդ­քան ալ դժուար չէ: Կրնաք ե­րե­ւա­կա­յել 150 քի­լօկ­րա­մէն ա­ւե­լի, քա­լող մի­սի գունդ ու կլոր կտոր մը, որ կը թնդաց­նէ ամ­բողջ գե­տի­նը: Երկ­րա­շարժ կը պատ­ճա­ռէր ան իւ­րա­քան­չիւր քայ­լա­փո­խին եւ կը սփռէր շատ ա­նա­խորժ «բոյ­ր» մը: Ա­մառ թէ ձմեռ ա­նոր ցցուն ճակ­տի փայլքն ու քրտին­քի կա­թիլ­նե­րը ան­պա­կաս էին­… ի՞նչ ը­նէր խեղ­ճը, այդ­քան մսոտ մար­մին ու­նե­նա­լուն հե­տե­ւանքն ալ այս է, բայց ի­րա­պէս կը սոս­կա­յի ա­մա­ռը, երբ թա­ղին ծայ­րէն իսկ կը նկա­տէի իր շնչաս­պառ հեւ­քը, կը մտա­ծէի «այս վի­ճա­կով ինչ­պէ՞ս տուն պի­տի հաս­նի այս մար­դը», ու քայ­լե­րուն հե­տե­ւե­լով կը շա­րու­նա­կէի մտմտալ «ա­հա հի­մա կը փլի, քիչ ետք կը փլի...»: Սա­կայն ար­տա­քի­նը ո՜ւր, ներ­քի­նը՝ ուր: Շատ բա­րե­սիրտ ու ա­ռա­տա­ձեռն մարդ մըն էր դրա­ցի Փա­նո­սը, բեռ­նա­տար մե­քե­նա­յով ապ­րանք կը փո­խադ­րէր գոր­ծա­րան­նե­րէն ու կը բաժ­նէր վա­ճա­ռա­տու­նե­րուն, եր­բեմն ալ ի­րեն բա­ժին կ­­՚իյ­նար փո­խադ­րած ապ­րանք­նե­րէն, ո­րոնց­մով մենք ալ կը հիւ­րա­սի­րուէինք: Քաղցր, շա­գա­նա­կա­գոյն ճակն­դեղ­ներ կը հրամց­նէր մե­զի յա­ճախ, եր­բեմն ալ ա­լիւր ու ցո­րեն:

Ա­մէն հա­ւաք կ՚ըն­թա­նար նիւ­թի մը շուրջ: Այդ օ­րուան նիւ­թը դրա­ցի Փա­նո­սին մօր Զէյ­թու­նէն Հա­լէպ հաս­նե­լուն մա­սին էր: Տա­րագ­րեալ­նե­րու խում­բին հետ Փա­նո­սին ման­կա­տի մայ­րը կը քա­լէր, տե­սակ-տե­սակ չար­չա­րանք­նե­րու ա­կա­նա­տես կ՚ըլ­լար ան:

Ա­նոնք կը հաս­նին Սու­րիոյ հիւ­սի­սա­յին շրջան­նե­րը, ու Տէր-Զօ­րէն ոչ հե­ռու, գետ­նա­փոր բա­ցու­թեան մը մէջ զի­նուոր­նե­րը կը թա­փեն բո­լո­րը: Բա­ցու­թիւ­նը ու­նէր 10 մեթր խո­րու­թիւն եւ ոչ մէկ յե­նա­րան, ուր ին­կո­ղին ել­լե­լը միայն հրաշ­քով կրնար ի­րա­կա­նա­նալ: Փա­նո­սին մայրն ալ կ­­՚են­թար­կուի բո­լո­րին ճա­կա­տագ­րին ու մար­մին­նե­րու թէ­զին վրայ նստած նախ փառք կու տայ Բարձ­րեա­լին, ողջ մնա­լուն հա­մար, ա­պա կը խոր­հի ել­քի մը մա­սին: Ապ­րե­լու փա­փաքն ու մա­նա­ւանդ փրկու­թեան ել­քի մը ո­րո­նու­մը զօ­րու­թիւն կը ներշն­չեն խի­զախ զէյ­թուն­ցիին ու ո­րո­նում­նե­րուն հե­տե­ւան­քով նեղ անցք մը կը գտնէ գետ­նա­փոր այդ քա­րայ­րան­ման վայ­րին մէջ ու կը շա­րու­նա­կէ անց­քին մէ­ջէն քա­լել, որ հետզ­հե­տէ կը լայն­նայ ու գետ­նու­ղիի մը կը նմա­նի, ժա­մե­րով կը քա­լէ մութ ու խո­նաւ անց­քին մէջ ու վեր­ջա­ւո­րու­թեան դող­դո­ջուն լոյս մը կը նշմա­րէ, որ հետզ­հե­տէ կը փայ­լի ու կ­­՚ըն­դար­ձա­կի, կը հաս­նի մին­չեւ վերջ ու ա­հա կ­­՚ե­րե­ւայ շօ­շա­փե­լի փրկու­թիւ­նը: Սա­կայն ան ա­ռան­ձին է ու կը խոր­հի միւս տա­րագ­րեալ­նե­րուն մա­սին եւս: Կը վե­րա­դառ­նայ ան, յոգ­նու­թիւ­նը չի զգար իսկ. կեան­քեր կրնայ փրկել այս ա­րար­քով: Իս­կա­պէս ալ կը հաս­նի տա­րագ­րեալ­նե­րուն մօտ ու ա­նոնց­մէ ող­ջե­րը կ­­՚ա­ռաջ­նոր­դէ դէ­պի փրկու­թիւն: Ար­դէն մու­թը կո­խած էր, երբ ա­նոնք կը հաս­նին անց­քէն բա­ցուող այդ տե­ղը, ուր կը սկսի ա­նոնց կեան­քի նոր հանգ­րուա­նը: Օ­րե­րով կը քա­լեն ու կը հաս­նին Հա­լէպ:

Տա­րի­ներ անց, երբ հայրս գոր­ծի բե­րու­մով Տէր-Զօր ճամ­բոր­դած էր, կը փա­փա­քի այ­ցե­լել դրա­ցի Փա­նո­սին մօր եւ այ­լոց նե­տուած այս գետ­նա­փոր քա­րայ­րը: Կը փնտռէ, կը գտնէ Մար­կա­տէէն 15 քի­լօ­մեթր հե­ռա­ւո­րու­թեան վրայ Շէտ­տէ­տէի քա­րայ­րը, որ կը կո­չուի Մա­ղա­րէթ Ալ Ար­ման (ա­րա­բե­րէն՝ հա­յե­րու քա­րայր), ո­րու մօ­տա­կայ ոս­տի­կա­նա­տու­նէն ար­տօ­նու­թիւն կը խնդրէ, քա­նի լսած էր որ այ­լակ­րօն­նե­րուն չեն ար­տօ­ներ այս քա­րայ­րի այ­ցե­լու­թիւ­նը, բայց հա­յե­րուն ար­տօ­նուած է տես­նել ու այ­ցե­լել: Ան անձ­նա­գի­րը ցոյց տա­լէ ետք ոս­տի­կա­նի մը ու­ղեկ­ցու­թեամբ կ­­՚իջ­նէ քա­րայր, ուր աս­տի­ճան մը ամ­րա­ցուած էր ու կը զննէ մեր նա­հա­տակ­նե­րուն այս գե­րեզ­մա­նը: Ա­պա դուրս ել­լե­լով կը հար­ցաքն­նէ ոս­տի­կան­նե­րը ու ա­նոնք կը բա­ցատ­րեն քա­րայ­րէն դէ­պի Խա­պուր գե­տի հու­նը հաս­նող 7 քի­լօ­մեթր հա­սա­կով ներ­քին անց­քի մը մա­սին, որ գո­յա­ցած է դա­րե­րու ըն­թաց­քին անձ­րե­ւի ջու­րե­րուն այս փո­սին մէջ հա­ւա­քուե­լէն․ ջու­րը այս­տե­ղէն կը քա­լէ ու կը միա­նայ Խա­պու­րի հու­նին: Ա­հա այս էր այն անց­քը, որ փրկած էր քա­նի մը տա­րագ­րեալ հա­յոր­դի­նե­րու կեան­քը:

Ա­ՆԻ ԲՐԴՈ­ՅԵԱՆ-ՂԱ­ԶԱ­ՐԵԱՆ