ՀԱԼԷՊԷՆ ՏԱՐՀԱՆՈ՞ՒՄ. ԿԱՐԾԵՄ ՃԻՇԴ ԺԱՄԱՆԱԿՆ Է

Օ­րերս Գո­հար Գա­լուս­տեա­նի գրած նա­մա­կը կը ցնցէր հայ­րե­նի լրա­տուա­կան դաշ­տը: Գո­հար կը պատ­մէր, իր զա­ւակ­նե­րուն եւ ա­մուս­նոյն վի­րա­ւոր­ման դէպ­քին ու ա­նոնց անմ­խի­թար վի­ճա­կին մա­սին: Հա­լէ­պի «Զուարթ­նոց» ե­կե­ղե­ցիին մօտ ե­ղող Գա­լուս­տեան­նե­րու տու­նը թի­րախ դար­ձած էր ան­ցեալ Ուր­բաթ օր տե­ղի ու­նե­ցած ծանր հրթի­ռա­րձ­ակում­նե­րուն: Ըստ Գո­հա­րին, ըն­տա­նի­քը հրաշ­քով փրկուած էր ու ա­նոր եր­կու ե­րա­խա­նե­րը տան փուլ ե­կած ա­ռաս­տա­ղի սա­լիկ­նե­րուն տակ մնա­լէ ետք հրաշ­քով փրկուած էին:

Գո­հա­րը մէկն էր ա­նոնց­մէ, ո­րոնք քա­ջու­թիւ­նը կ­­՚ու­նե­նա­յին ը­սե­լու. «Հա­լէ­պը այ­սօր մե­զի հա­մար դժո­խա­յին դար­ձած է ու մենք կը խնդրենք ձեր բո­լո­րին օգ­նու­թիւ­նը դուրս գա­լու այս­տե­ղէն»:

Անց­նող շա­բաթ­նե­րուն Հա­լէ­պի ի­րա­վի­ճա­կը կը վատ­թա­րա­նար ու հայ­կա­կան թա­ղա­մա­սե­րը անս­պա­սե­լիօ­րէն կը դառ­նա­յին թի­րախ՝ զի­նեալ­նե­րու հրթի­ռա­կո­ծում­նե­րուն:

Նա­խա­պէս հա­լէ­պա­հայ մէ­կէ ա­ւե­լի պա­տաս­խա­նա­տու­ներ տար­բեր ա­ռիթ­նե­րով խօ­սե­լով հա­յկա­կան թա­ղե­րու ի­րադ­րու­թեան մա­սին՝ ը­սած էին. «Մեր թա­ղա­մա­սե­րը այ­սօր ա­ւել­ի ա­պա­հով են»: Ա­նոնք նոյն­պէս դի­տել կու տա­յին, որ Սու­րիոյ բա­նա­կին «Պա­նի զէտ» կո­չուող շրջա­նին տի­րա­պե­տու­մէն ետք ընդ­դի­մա­դիր զի­նեալ­նե­րը պի­տի չկա­րո­ղա­նա­յին հա­րուա­ծել Նոր Գիւղ, Սիւ­լէյ­մա­նի­է, Ա­զի­զի­է, Վիլ­լա­նէր եւ այլ շրջան­ներ, ո­րոնք այ­սօր ե­ղած են Հա­լէ­պի հա­յու­թեան «մնա­ցոր­դաց»ին կեդ­րոն­նե­րը:

Սա­կայն, Ուր­բաթ, Սեպ­տեմ­բե­րի 30-ին ե­ղած դէպ­քե­րը կը շրջէին ի­րադ­րու­թիւ­նը եւ չորս հա­յոր­դի­ներ կը միա­նա­յին՝ ար­դէն ա­ւե­լի քան եր­կու հա­րիւր յի­սուն հայ զո­հե­րու ցու­ցա­կին:

Խոր­քին մէջ մեծ վեր­լու­ծո­ղա­կան ու­նա­կու­թիւն ու­նե­նա­լու կա­րիք չկայ են­թադ­րե­լու հա­մար, որ Սու­րիոյ թիւ եր­կու քա­ղա­քը հա­մա­րուող Հա­լէ­պի ընդ­հա­նուր կա­ցու­թիւ­նը կրնար մէկ օ­րէն միւ­սը թէ­ժա­նալ: Ու այդ­պէս ալ կը պա­տա­հէր:

Այ­սօր ալ, երբ քա­ղա­քի տար­բեր ճա­կատ­նե­րուն վրայ հա­մե­մա­տա­կան խա­ղաղ ի­րա­վի­ճակ մը կը տի­րէ, եր­բեք չի բա­ցա­ռուիր, որ բա­խում­նե­րը ա­նակնկալ կեր­պով վերսկ­սին ու Հա­լէ­պը ան­գամ մը եւս յայտ­նուի դժո­խա­յին տե­սա­րա­նի մը մէջ:

Սու­րիոյ պա­տե­րազ­մի ա­մե­նէն բարդ հա­մա­րուած այս փու­լին Հա­լէ­պը դար­ձած է «հա­մաշ­խար­հա­յին» խորք ու­նե­ցող պա­տե­րազ­մին հիմ­նա­կան թա­տե­րա­բե­մը: Հոն տե­ղի ու­նե­ցող դէպ­քե­րը կը յու­շեն, որ հա­կա­մար­տող եր­կու կող­մերն ալ կը պայ­քա­րին ոչ թէ խա­ղա­ղու­թեան պայ­ման­ներ ստեղ­ծե­լու, այլ կը մե­նա­մար­տին սե­փա­կան շա­հե­րու հա­մար:

Ե­րե­ւե­լի է նաեւ, որ կող­մե­րէն իւ­րա­քան­չիւ­րը հա­մա­ձայ­նած է մէկ հիմ­նա­կան կէ­տի մը վրայ, որն է ար­գելք հան­դի­սա­նալ դի­մա­ցի կող­մին լուրջ եւ յստակ յա­ջո­ղու­թեան կամ յա­ռաջ­խա­ղա­ցու­մին:

Յի­շեցումի կար­գով տե­ղին կը հա­մա­րենք նշել Օ­գոս­տո­սի 25-ին հաս­տա­տուած հրա­դա­դա­րի պա­րա­գան, ո­րուն փուլ գա­լէն ետք Մոս­կուա վճռեց ա­մէն գնով Սու­րիոյ բա­նա­կի տրա­մադ­րու­թեան «յանձ­նել» Հա­լէ­պի ա­րե­ւե­լեան հա­տուած­նե­րը:

Մոս­կուա եւ իր սերտ գոր­ծա­կից­նե­րը, այ­սինքն՝ Սու­րիոյ բա­նա­կը, լի­բա­նա­նեան «Հիզ­պուլ­լահ»ը եւ ի­րա­նեան շարք մը զի­նեալ խմբա­ւո­րում­նե­րը, ո­րոնք միա­ցեալ ո­րո­շու­մով մը վճռած էին դէ­պի այդ շրջան­նե­րը «քա­լել», դէմ յան­դի­ման կը գտնուէին բա­ւա­կան մեծ ար­գելք­նե­րու եւ ա­նոնց «ար­շաւ»ը ամ­բող­ջա­կան յա­ջո­ղու­թեան չէր հաս­ներ:

Այս ա­ռու­մով յստակ էր նաեւ, որ ընդ­դի­մա­դիր մէ­կէ ա­ւե­լի խմբա­ւո­րում­ներ ա­րեւմ­տեան ար­դիա­կան զէն­քեր ստա­նա­լով կը կա­սեց­նէին ռու­սա­կան ու­ժե­րու հո­վա­նիով  գոր­ծող ու­ժե­րուն «ար­շա­ւանք»ը:

Հոս ար­դէն իսկ պարզ կը դառ­նար, որ Հա­լէ­պի ճա­կա­տա­մար­տի այս հանգ­րուա­նին կռիւ մղող եր­կու կող­մե­րուն ալ ար­գի­լուած էր յա­ռաջ­խա­ղացք ի­րա­կա­նաց­նել:

Այս բո­լո­րին զու­գա­հեռ եւ մինչ Սու­րիոյ հար­ցե­րուն նկատ­մամբ մա­րած հե­տաքրք­րու­թեամբ մը հե­տե­ւող հա­յաշ­խար­հը՝ դուրս կու գար, իր թմբի­րէն եւ կը բարձ­րա­ձայ­նուէր հա­լէ­պա­հա­յե­րուն օգ­նու­թեան ձեռք եր­կա­րե­լու հին ու նոր օ­րա­կար­գը:

Ու շատ ա­րագ տար­բեր մա­կար­դակ­նե­րու վրայ, շատ յա­ճախ ան­հա­տա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րով մար­դիկ կը յայտ­նէին, որ պատ­րաստ են ա­մէն գնով օ­ժան­դա­կել այն հա­լէ­պա­հա­յե­րուն, ո­րոնք կը փա­փա­քին դուրս գալ Հա­լէ­պէն:

Եւ այս­պէս Հա­լէ­պի հա­յե­րը տար­հա­նե­լու մինչ այդ «թա­պու» հա­մա­րուած հար­ցը կը տա­րուէր այլ հար­թու­թեան մը:

Այ­լեւս ժա­մա­նակ չկար խօ­սե­լու մայր գա­ղու­թը ա­մէն գնով պահ­պա­նե­լու բա­ւա­կան խո­ցե­լի մօ­տե­ցու­մին մա­սին:

Դա­նա­կը հա­սած էր ոս­կո­րին, ու զո­հ-ւած հա­յոր­դի­նե­րուն ա­րիւ­նը բնա­կա­նա­բար ա­ւե­լի ծան­րակ­շիռ էր, քան Հա­լէպ քա­ղա­քի տար­բեր թա­ղա­մա­սե­րուն մէջ եր­կար տա­րի­նե­րէ ի վեր կեր­տուած գմբէթ­նե­րուն պահ­պա­նու­թիւ­նը կամ Յա­կոբ Օ­շա­կա­նի նման մե­ծե­րու ա­ճիւն­նե­րը գրկած շի­րիմ­նե­րու «պահ­պա­նու­թիւն»ը:

Հա­յու­թիւ­նը պէտք էր պա­տաս­խա­նէր էա­կան հար­ցու­մի մը: Պէտք է ան­կեղ­ծօ­րէն ը­սէր, թէ ո՞վ էր ա­ւե­լի կա­րե­ւոր՝ ա­նոնք, որ կը փա­փա­քին Հա­լէ­պէն դուրս գալ, կամ այն շէն­քերն ու կա­ռոյց­նե­րը, ո­րոնք եր­կար տաս­նա­մեակ­ներ կազ­մած ու մեծ­ցու­ցած են այդ գա­ղու­թի դերն ու դիր­քը:

Հո­գի քա­րի դի­մաց:

Մար­մին ու ա­րիւն, ան­կեն­դան ու ան­շունչ քա­րէ շէն­քե­րու դի­մաց:

Ի վեր­ջոյ մէ­կը պի­տի կշռէր այս բո­լո­րը ու փոր­ձէր դար­ման տալ այս ա­րիւ­նա­հո­սող վէր­քին:

Կար նաեւ այլ հիմ­նա­ւոր կար­ծիք մը, ըստ ո­րուն Հա­լէ­պէն այս պա­հուն հեռա­­նա­լը ան­պայ­ման պէտք չէ հասկ­նալ «խաչ մը քա­շել» սու­րիա­հա­յու­թեան վրայ:

Խոր­քին մէջ եւ մա­նա­ւանդ սփիւռ­քի ո­րո­շիչ կեդ­րոն­նե­րու պա­րա­գա­յին առ­կայ քա­րա­ցած մօ­տե­ցում­նե­րը, ո­րոնք ե­ղած են հա­յու­թիւ­նը պահ­պա­նե­լու նպա­տա­կով, կը դառ­նան հա­յու­թեան հա­մար վտան­գի ու վնա­սի թիւ մէկ աղ­բիւր:

Ու բա­ցի այս բո­լո­րէն սե­ղա­նին դրուած հար­ցե­րուն մա­սին ան­կեղ­ծօ­րէն խօ­սե­լու պա­կա­սը եւ «վախ»ը հար­ցե­րը կը դարձ­նեն ա­ւե­լի բարդ ու դժուա­րին:

Եր­կու տա­րի ա­ռաջ Ե­րե­ւա­նի մէջ գու­մա­րուած Հայս­տան-Սփիւռք հա­մա­ժո­ղո­վի գլխա­ւոր թե­մա­նե­րէն մին սու­րիա­հա­յու­թեան հարցն էր: Տար­բեր մայ­րա­քա­ղաք­նե­րէ Ե­րե­ւան ժա­մա­նած հա­մայնք­նե­րու պա­տաս­խա­նա­տու­ներ այլ հար­ցե­րու կող­քին կը քննար­կէին սու­րիա­հա­յու­թեան դի­մագ­րա­ւե­լիք հար­ցե­րը: Կը կա­տա­րուէին թէժ քննար­կում­ներ ու յա­ճախ կը տրուէին ար­դա­րա­ցի գնա­հա­տա­կա­ններ: Սա­կայն այս բո­լո­րին մէջ կը պակ­սէր լու­ծում­նե­րու լե­զուով խօ­սե­լու ու­նա­կու­թիւ­նը:

Այդ բա­ցը տե­սա­նե­լի կը դառ­նար, ո­րով­հե­տեւ ինչ­պէս այ­սօր, օ­րին ալ Ան­թի­լիա­սի Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը մէ­կէ ա­ւե­լի ա­ռիթ­նե­րով կը զգու­շաց­նէր այս հար­ցին մա­սին «ծայ­րա­յե­ղա­կան» հա­մա­րուած քայ­լե­րու եր­թա­լէ: Այդ քայ­լե­րուն ա­մե­նէն ա­ւե­լի ար­գի­լուա­ծը «տար­հա­նում»ն էր: Տար­հա­նու­մը, գա­ղու­թը դա­տար­կե­լու մա­սին խօս­քե­րը խոր մտա­հո­գու­թիւն կ­­ը յա­ռա­ջաց­նէին Ան­թի­լիա­սի մօտ, ո­րուն հա­մար Հա­լէ­պը պահ­պա­նե­լու հար­ցը էա­կան ե­րանգ­ներ ու­նէր: Նոյն պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը ցայ­սօր ալ չեն փո­խած ի­րենց «կարծր» կե­ցուածք­նե­րը:

Հա­կա­ռակ ե­ղած ա­րիւ­նա­հե­ղու­թեան, հա­կա­ռակ հա­րիւ­րա­ւոր զո­հե­րուն ու հա­կա­ռակ Հա­լէ­պի քա­րու­քանդ վի­ճա­կին՝ ա­նոնք տա­կա­ւին կը շա­րու­նա­կեն խօ­սիլ «Մայր գա­ղու­թը պահ­պա­նե­լու» ան­կիւ­նէ մը:

Ա­նոնք նոյն­պէս կը մոռ­նան կամ ան­տես կ­­՚առ­նեն, որ շուրջ յի­սուն-վաթ­սուն հա­զար սու­րիա­հա­յե­րը այ­սօր նօս­րա­ցած են: Հա­լէ­պի մէջ յի­սուն հա­զար հա­յե­րու փո­խա­րէն կ­­՚ապ­րին ըն­դա­մէ­նը տաս հա­զար հա­յեր, ո­րոնք նոյն­պէս յա­ռա­ջի­կայ ա­միս­նե­րուն կը պատ­րաս­տուին հե­ռա­նալ գա­ղու­թէն:

Գա­ղու­թը սրբու­թիւն մը հա­մա­րե­լու մօ­տե­ցու­մը կը շա­րու­նա­կէ կրծել մեր էու­թիւ­նը:

Գա­ղու­թը մնա­յուն վայր մը չէ: Գա­ղու­թը ա­ւե­տեաց եր­կիր չէ, գա­ղու­թը դրախտ չէ ու ա­ւե­լի՛ն, գա­ղու­թը Հա­յաս­տան ալ չէ:

Այս է հար­ցե­րուն հար­ցը, երբ այ­սօ­րուան մեր հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը եւ նե­րու­ժը մէկ­դի դնե­լով կը վա­զենք տե­ղայ­նա­կան եւ ան­ցո­ղիկ թոյլ օ­ղակ­նե­րու ե­տե­ւէն: Մէկ­դի կը դնենք իս­կա­կան կշռա­քա­րե­րը եւ կը զբա­ղինք ան­ցո­ղի­կով:

Հի­մա պի­տի ա­ռար­կէք.

Ան­ցո­ղի՞կ է Հա­լէ­պը:

Պա­տաս­խան՝ ա­յո ան­ցո­ղիկ է:

Հա­լէ­պը մեր ժո­ղո­վուր­դին հետ ե­ղած ճա­կա­տագ­րա­կան ա­ղէ­տին հե­տե­ւանքն էր ու մեր ո­րո­շու­մով չէր նաեւ, որ մեր հա­րա­զատ­նե­րէն ու բա­րե­կամ­նե­րէն շա­տե­րուն ծնող­նե­րը Հա­լէպ ծնան:

Հա­լէ­պը հայ­կա­կան էր, բայց Հա­լէ­պը հա­յու­թիւ­նը չէր:

Հա­լէ­պը հա­յա­շունչ էր, բայց Հա­լէ­պը եր­բեք հայ­կա­կան հող չէր:

Այս մօ­տե­ցում­նե­րէն ան­դին յստակ է նաեւ, որ հա­լէ­պա­հա­յու­թեան ա­պա­գան կրնայ ծան­րա­գոյն փոր­ձու­թիւն­նե­րու հան­դի­պիլ, ե­թէ մենք մնանք նոյն կրա­ւո­րա­կան դիր­քե­րուն մէջ ու շա­րու­նա­կենք մեր գլուխ­նե­րը գնաց­քի պա­տու­հան­նե­րէն դուրս հա­նել ու ի­րե­րուն նա­յիլ դի­տո­ղի հան­գա­ման­քով:

Կրնայ մեռ­նիլ մեր հիւ­ծած մար­մի­նը, ե­թէ չփրկենք ա­նոր վի­րա­ւոր ոտ­քե­րը ու ա­րիւ­նէն չմաք­րենք ա­նոր ստեղ­ծա­գործ ձեռ­քե­րը: Ե­թէ ա­մէն օր չմտա­ծենք Հա­լէ­պի մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րուն մա­սին ու ե­թէ այդ մտա­ծու­մը գոր­ծի չվե­րա­ծենք:

Տար­հա­նում բա­ռը, որ մե­զի հա­մար սար­սափ յա­ռա­ջաց­նող տե­սա­րան­ներ կը բա­նայ, խոր­քին մէջ բնա­կան ըն­թացք մըն է այն ազ­գե­րուն հա­մար, ո­րոնք օր­հա­սի պա­հուն կը մտա­ծեն վտանգ­նե­րէն փրկել ի­րենց ա­ղի­տա­հար որ­դի­նե­րը:

Մեծ ազ­գե­րը ու­նին այդ ու­նա­կու­թիւ­նը: Մենք եւս պար­տա­ւոր ենք ազ­գե­րու խո­րա­նը մտնել եւ գործ­քով հաս­նիլ Հա­լէ­պի ա­ղի­տեալ մեր հա­րա­զատ­նե­րուն:

ՍԱԳՕ ԱՐԵԱՆ

Ե­րե­ւան