ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԵՏՔԵՐՈՎ

Սա անուրանալի իրականութիւն մըն է, թէ՝ դժուար է պատմութիւնը անջատել առօրեայ քաղաքականութենէն, եւ աւելի կամ նուազ ճշդուած լուրերու խիտ ցանցին մէջէն զատորոշել այսօրուան, ներկայ երեւոյթները, որոնք վաղուան «պատմութիւն»ը պիտի ըլլան։ Եւ այս կը նշանակէ, որ ներկան պատմութեան բնական շարունակութիւնն է, ինչպէս ապագան՝ ներկայութեան։ Այս իմաստով, ներկայի նկատմամբ պատմութիւնը հիմ կը կազմէ ընկերային-քաղաքական երեւոյթներու։ Կեանքը թէեւ ներկան է, բայց կարելի չէ անիկա անջատել անցեալէն՝ պատմութենէն։

Այս միշտ աւելի փափուկ զատընտրումին մէջ, մանաւանդ հարկ է զգուշանալ չափազանցելէ անմիջականօրէն ժամանակակից իրադարձութիւններու եւ երեւոյթներու կարեւորութիւնը՝ որոնք ուշադրութիւնը կը կապտեն եւ ընկերային-քաղաքական բարեշրջման հիմնական գիծերը կը սպառնան ջնջել, որովհետեւ լրագիրները եւ զանազան լրատուութեան միջոցները եւ ցանցերը կը լեցնեն եւ կ՚ազդեն տնտեսական կեանքին եւ սակարանի գիները կ՚իջեցնեն։

Այս պայմաններու մէջ ընկերային կեանքը իր ճշմարիտ չափերուն վերածելու լաւագոյն միջոցն է զանոնք պարփակել այն պատմական միջավայրին մէջ, որուն դրուագներն են լոկ։

Արդ, նոյնիսկ նկատի ունենալով ժամանակաւոր պարագաներ եւ իրադարձութիւններ, որոնք վայրկենապէս կրնան այլայլել ընդհանուր երեւոյթը, որոնք կը թուին ըլլալ պատմական մեծ գիծերը՝ որոնց մէջ կը բովանդակուի «Արեւելեան խնդիրը»։

Երբ պատմութիւնը քննենք եւ ուսումնասիրենք, կը հանդիպինք հետաքրքրական իրողութիւններու։

Արդարեւ, պատմութեան տեսանկիւնէն, Պալքաններու մէջ քրիստոնեայ ազդեցութիւններու վերածնութիւնը ապահովապէս ամենէն նշանաւոր գիշերէն մէկը եղած է, թերեւս ամենէն նշանաւորը։

Այդ շրջանին արդէն կազմուած էին Սեւ լեռ (Montenegro), Սերպիա, Ռումանիա, Պուլկարիա, եւ հեգնոտ ճակատագիրը այդ գործին իբրեւ գործիք ծառայեցուցած է այն պետութիւններն իսկ, որոնք կը կորսնցնէին ազդեցութիւնը։ Բոլոր այդ երկիրները, մեծ մասամբ սլաւ, տակաւին չէին կազմակերպուած իրենց վերջնական սահմաններուն եւ շրջանակներուն մէջ, կը մտածուէր այդ երկիրներուն մէջ կազմել շատ ինքնատիպ Սլաւիա մը, որ այնքան ռուսական պիտի ըլլայ, որքան Իտալիան ֆրանսական է. Աւստրիա այդ ուղղութեամբ կը թուէր շարժիլ։ Բայց այս ամէնը մշուշային վիճակի մէջ էր։

Պուլկարները կուլ կու տային Րումէլին, հակառակ Եւրոպայի, ինչպէս իտալացիներ՝ Նափոլիի թագաւորութիւնը. թերեւս Կ. Պոլիսը պիտի առնէին՝ ի հեճուկս ռուսերուն, ինչպէս իտալացիներ առած էին Հռոմը՝ ի հեճուկս Ֆրանսայի։ Բաւական էր մէկ միջադէպ մը. Քավուրի մը, կամ Պիզմարքի մը, կամ նոր Մակեդոնացի Փիլիպպոսի մը երեւումը՝ որպէսզի լոյսի մեծ ճառագայթով մը յայտնուէր Պալքանեան Սլաւիոյ խաւարամած ճակատագիրը։

Ռուսական, ֆրասական եւ անգլիական տիրապետութեան հաստատումը ընդարձակածաւալ իսլամ երկրի մը վրայ՝ ուրիշ մէկ էական հանգամանքն էր «Արեւելեան խնդրին», քանի որ Պալքանեան թերակղզին թերեւս անոր կեդրոնը չէր ու Ասիան եւ Ափրիկէն աւելի՛ զարմանալի եւ հետաքրքրական տեսարաններ կ՚ընծայէին։

Այդ միջոցին, նախկին եւրոպական Թուրքիոյ ստացած քաղաքական նոր ձեւը ստիպեց Ռուսաստանը նետուիլ դարձեալ դէպի Արեւելք։ Հակառակ իր վերջին պարտութիւններուն, արտասովոր գործ մը կը կատարէր հոն։ Սեւ ծովուն եւ Խաղաղական ովկիանոսին միջեւ, Սառուցեալ ովկիանոսէն դէպի Բամիր, իր շարժումը մէկ դարէ ի վեր զսպուած էր։ Նախ եւ առաջ դանդաղ եւ կարծես անգիտակից, ի վերջոյ կտրեց անցաւ բոլոր անհրաժեշտ հեռաւորութիւնը՝ որ զինք կը բաժնէր անգլիական գաղթային կայսրութենէն, եւ այսպէս Բամիրի մէջ փակեց այն շրջանակը՝ որով քրիստոնեայ պետութիւններ կը սեղմէին իսլամութիւնը հիւսիսէն։

Այլեւս Չինաստանի եւ Հնդկաստանի դրացի, ցամաքային ճամբաներով անոնց գանձերուն հասած, Ռուսաստան այլեւս ծովային ելքերու պէտք չունէր, եւ Կ. Պոլսոյ տիրացումը իրեն համար այլեւս տնտեսական ստիպիչ անհրաժեշտութիւն մը չէր։ Նուազ եռանդով կը հետաքրքրուէր Պալքաններու գործերով, այս կողմէն միմիայն կը ջանար ծածկել իր աջ կողմը ընդդէմ շատ ահաւոր թշնամիներու։

Ուստի, այլեւս չէր բախեր Ֆրանսայի հակամարտութեան. նոյնիսկ կրնար համաձայնիլ Անգլիոյ հետ, եւ քրիստոնեայ Եւրոպայի բոլոր դիւանագիտական դրութիւնները կրնային փոփոխութեան ենթարկուիլ այս պատճառաւ…

«Պատմութիւն»ը երբեք չի՛ վերջանար, քանի որ «ներկայ»ն արդէն պահ մը վերջ «պատմութիւն» եւ անցեալ կ՚ըլլայ։ Սակայն պէտք չէ մոռնալ, որ ներկան լաւ հասկնալու եւ ապագան կերտելու համար անհրաժե՛շտ է պատմութիւնը լաւ գիտնալ եւ ըստ այնմ գիտակցաբար եւ հասարակաց բարիքին ուղղութեամբ շարժիլ…

ՄԱՇՏՈՑ ՔԱՀԱՆԱՅ ԳԱԼՓԱՔՃԵԱՆ

Դեկտեմբեր 19, 2024, Իսթանպուլ