Ո՞ՒՐ ԵՍ ՊԱՐՈՆ ԱՒԱԳ

Իրականութեան մէջ այս յօդուածին սկսելէ առաջ կասկածի տակ կը դնեմ անոր հրապարակումը, որովհետեւ հայկական դարաւոր սովորութեան համաձայն, յաճախ մեծերը չնեղացնելու սիրոյն պէտք է ստել, անտեսել անդունդ ի վար գահավիժումը, սակայն աւելի քան երբեք, այսօր համոզուած ենք, որ շատ անգամ այդ «մեծերը» նեղացնելու գնով անգամ պէտք է բարձրաձայնել ճշմարտութիւնը, համոզուած ըլլալով, թէ ճշմարտութիւնն ու արդարութիւնը աւելի մեծ ու բարձր են՝ քան այդ մեծերը:

Եթէ երէկուան մեր յօդուածը կարդացիք, ապա վեր ի վարոյ տեղեկութիւն մը ունիք, թէ ո՛վ է Պարոն Աւագը. եթէ ոչ, հակիրճ ձեւով ըսենք. 1605 թուականին Շահ Ապպաս առաջինը բռնագաղթ մը կազմակերպեց եւ որոշեց հայ ժողովուրդը բռնի տեղահանել եւ տանիլ Պարսկաստան, որու հետեւանքով աւելի քան 500 հազար հայորդիներ փոխադրուեցան Պարսկաստան: Պատմիչներու համաձայն, այս տեղահանութիւնը ունէր հիմնական մի քանի նպատակներ. շահը կ՚ուզէր հայերը տեղափոխել Պարսկաստան, որպէսզի հայերու միջոցով երկրին մէջ զարգանայ տնտեսութիւնն ու առեւտուրը: Շահը սիրաշահելու համար հայերը սկսան երկրին մէջ հայկական շրջաններ ստեղծել. օրինակի համար՝ անոնցմէ մէկն է Խոճա Նազարի փողոցը. կարճ ժամանակուան մէջ հայերը յաջողեցան զարգացնել առեւտուրը եւ Պարսկաստանը իր առեւտուրի տնտեսութիւնը ամբողջութեամբ յանձնեց հայերուն:

Այդ ժամանակներուն Պարոն Աւագ Աւագեան մտածեց որ պէտք է հայերը մէկտեղել, որովհետեւ իրարմէ հեռու ու ցրուած վիճակի մէջ օտարանալը եւ ձուլուիլը շատ աւելի դիւրին է. այս մտածումներով Պարոն Աւագ, մեծահարուստ ըլլալով մեծ հողատարածքներ գնելով կը նուիրէ հայերուն. իր դիւանագիտական կապերու շնորհիւ որոշ «անկախութիւն» մը կը ստեղծէ եւ կը նպաստէ, որպէսզի հայերը ունենան իրենց եկեղեցին, իրենց դպրոցը եւ օտարութեան մէջ ստեղծեն իրենց հայրենիքը:

Այս գնահատելի երեւոյթին դիմաց այսօր քիչ մը ջղայնութեամբ հարց կու տանք, թէ ո՞ւր են մերօրեայ Պարոն Աւագները...: Պարոն Աւագը օտարութեան մէջ հայրենիք կը ստեղծէր, սակայն, մերօրեայ Պարոն Աւագները հայրենիքին մէջ իսկ չեն կրնար հայրենիք ստեղծել օտարութեան մէջ տառապող հայուն՝ որուն կեանքը այսօր աւելի վտանգուած է քան երէկ եւ աւելիով վտանգուած պիտի ըլլայ վաղը:

Այսօր Պարսկաստանի մեր հայորդիները տնտեսական ծանր պայմաններու մէջ կը գտնուին. անոնցմէ շատ աւելի դժբախտ Լիբանանի ժողովուրդը թէ՛ տնտեսական եւ թէ ապահովական լուրջ խնդիներ կը դիմագրաւէ, իսկ մեր հալէպահայութիւնը արդէն կենաց եւ մահու կռիւ կու տայ, սեփական աչքերով տեսնելով դժոխքը:

Տարիներ առաջ երբ Հալէպի պատերազմը սկիզբ առաւ, թէ՛ կուսակցութիւնները եւ թէ եկեղեցին չուզեցին իրենց ձեռքէն կորսնցնել Հալէպի նման փառաւոր անցեալ ունեցող գաղութ մը եւ իրենց աթոռները ամրացնելու սիրոյն փորձեցին ամէն գնով համոզել ու ժողովուրդը պահել այդտեղ. իսկ անոնք, որոնք ի վիճակի էին, այսպէս կամ այնպէս դուրս եկան Հալէպէն. ուրիշներ նիւթական տագնապէ մղուած շարունակեցին իրենց ակամայ գոյութիւնը: Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ կամ նոր Պարոն Աւագ մը ծնունդ առնելու փոխարէն յայտնուեցան օտար երկիրները. բազմաթիւ հայեր գացին Եւրոպա, Գանատա եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ. այս օտար պետութիւնները որպէս մէյ մէկ Պարոն Աւագ հոգացին մեր հայորդիներուն ամբողջ պէտքերը, անոնց մէջ ստեղծելով գոհունակութեան զգացում մը՝ հանդէպ այդ պետութեան:

Բոլորս ալ գիտենք, որ հալէպահայը Հայաստան հասնելով, պիտի ծաղկեցնէր տնտեսութիւնն ու արհեստը, այնպէս ինչպէս հայեր ըրին 1605 թուականին Պարսկաստանի մէջ: Պարոն Աւագը օտարութեան մէջ յաջողեցաւ ստեղծել փոքր Հայաստան մը, սակայն մեր Հայաստանի Հանրապետութիւնը՝ իր կուսակցութիւններով ու կաթողիկոսութիւններով, աթոռ մը աւելի ունենալու սիրոյն չկրցա՞ն մայր հողի վրայ ստեղծել հայրենիք մը. մէկ անձի՝ Պարոն Աւագի մը ըրածը դարաւոր կուսակցութիւններ ու կաթողիկոսութիւններ, իրենց մեծամեծ հարստութիւններով հանդերձ չկրցա՞ն իրագործել:

Այսօր բացայայտօրէն կը քննադատենք ու կ՚այպանենք աթոռներն ու կուսակցութիւնները, որովհետեւ տեղահանուած հայուն տեղը ո՛չ Գանատան էր, ո՛չ Գերմանիան եւ ոչ ալ ուրիշ տեղ. անոնք գացին՝ որովհետեւ ընդունինք կամ ոչ, բոլորը աթիռներու փրկութիւնը շատ աւելի առաջնահերթ նկատած էին՝ քան ժողովուրդի փրկութիւնը:

Այսօր ո՞վ է մեղաւորը մեր հալէպահայ եղբայրներուն եւ քոյրերուն կրած տառապանքին. ո՞վ է մեղաւորը անոնց թափած եւ կամ գուցէ մօտիկ ապագային թափելիք արեան համար. անցնող 10-11 տարիներուն կարելի էր մաս առ մաս կազմակերպել մեր հայորդիներուն տեղահանութիւնը դէպի հայրենիք. այսօր Հայաստանի մէջ անսահմա՜ն են ամայի ու անբնակ տարածութիւնները. մեր հալէպահայ ժողովուրդը այդ ամայութիւնը պտղատու պարտէզի կրնար վերածել ընդդամէնը մի քանի տարիներու ընթացքին: Աթոռ պահելու սիրոյն հալէպահայութիւնը բանտած պահեցին Հալէպի մէջ, իսկ այսօր հեռուներէն «զօրակցութեան կոչ» կը բարձրացնեն. վստահ եմ անոնք հալէպահայութեան կը զօրակցին այնքանով՝ ինչքան եգիպտացի մը ափրիկեցի մանուկներու սովամահ ըլլալու տխուր իրողութեամբ:

Չէք կարծե՞ր, որ մեր ժողովուրդը այլեւս կշտացաւ կոչերէն, բեմերու վրայ հնչող մեծ մեծ բառերէն. այդ պահէն ետք մեր ժողովուրդին ո՛չ կոչ եւ ոչ ալ զօրակցական խօսքեր պէտք են. այդ խօսքերն ու կոչերը մեր հայորդիներուն ո՛չ սովը կը մեղմացնէ, ո՛չ ալ մխիթարանք կ՚ըլլայ իրենց հարազատը կորսնցուցած ընտանիքներուն: Թող իւրաքանչիւր կուսակցութիւն, իւրաքանչիւր կաթողիկոսութիւն նժարի վրայ դնէ եւ գին մը որոշէ իր կոչին եւ այդ գնով առաջնորդուելով շօշափելի աջակցութիւն ցոյց տայ. իւրաքանչիւրը թող ամօթ զգայ, որ իրենց անսահման կարողութիւններով, նիւթական հարստութեամբ, մի քանի տասնեակ մարդիկ չեն կրնար ընել այն՝ ինչ ըրաւ Պարոն Աւագը։ Հետեւաբար կը հաւատանք, որ մերօրեայ ղեկավարութիւնները Պարոն Աւագին դիմաց պէտք է յարգանքի խոնարհում մը ընեն, որպէսզի սորվին, որ հայրենասիրութիւնը կոչերէն վեր ու անդին զոհողութիւն կը պահանջէ՝ ինչ որ մեր ղեկավարներուն մօտ կը պակսի...:

Այս բոլորը կը գրենք, որովհետեւ կը հաւանք, որ անցեալին թէ՛ եկեղեցին եւ թէ կուսակցութիւնները չունէին այն կարողութիւնն ու հարստութիւնը, ինչ որ ունին այսօր. ունէինք անհատներ. ինչպէս՝ Պարոն Աւագը եւ իր նման բազմաթիւ ուրիշներ. հինին եւ նորին տարբերութիւնը ա՛յն է, որ այսօր ունինք թէ՛ Պարոն Աւագներ եւ թէ անոնց կողքին հարուստ են նաեւ կուսակցութիւններն ու եկեղեցին։ Այլ խօսքով՝ այսօր շատ աւելի կարող եւ զօրաւոր վիճակ մը ունինք քան անցեալին, սակայն իրական գետնի վրայ այդ մէկը չենք տեսներ. կարծես տկար եղած ժամանակ շատ աւելի զօրաւոր էինք՝ քան այսօր, որ աւելիով զօրաւոր ենք։ Ահաւասի՛կ, հայկական առեղծուած մը. վերջապէս գործելու պէտք կայ. այնպէս ինչպէս կուսակցութիւններն ու կաթողիկոսութիւնները կը զօրակցին հալէպահայութեան, նոյնպէս մենք մեր զօրակցութիւնը կը յայտնենք Եւրոպայի փողոցներէն մէկուն մէջ շուներու իրաւունքը պաշտպանող փոքր հաւաքին: Թող մի՛շտ ապրած մնան:

ՀԱՐՑ՝ ԱՐՀԵՍՏԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ

Հարցում. Ինչպէ՞ս կարելի է բոլոր հայերը վերջնականապէս Հայաստան բերել։

Պատասխան. Համայն հայութիւնը Հայաստան բերելը կը պահանջէ յստակ ռազմավարութիւն՝ տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային ոլորտներուն մէջ։ Պէտք է խթանել տնտեսութեան աճը եւ ստեղծել աշխատատեղիներ, բնակութեան վայրեր ու ունենալ որակեալ կրթութիւն, հայրենադարձութիւնը գրաւիչ դարձնելու համար։ Պէտք է ունենալ քաղաքական կայունութիւն, որպէսզի ժողովուրդը վստահութիւն ունենայ համակարգին հանդէպ։ Քաղաքական կայունութիւնը, հակակոռուպցիան միջոցառումները եւ ներառական կառավարումը կ՚ապահովեն վստահութիւնը համակարգի նկատմամբ։ Մշակութային կապերու ամրապնդումը եւ հայապահպանութեան մշակութային կապերու ամրապնդումը եւ հայապահպանութեան կարեւորումը կրնան խանդավառել սփիւռքահայերը։

ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ

Երեւան