ԱԿՆԱՐԿ - 109 - «ՅԱՌԱ՞Ջ ԹԷ ԵՏ»

Յաճախ կը խօսուի, որ ներկայ ժամանակաշրջանը բարոյականութենէ, արժէքներէ եւ սկզբունքներէ զուրկ ժամանակաշրջան մըն է, որ մարդս կ՚ապրի, առանց յարգելու որեւէ մէկ սրբութիւն, սկզբունք կամ բարոյականութիւն: Անդին, ուրիշներ կ՚ըսեն, թէ ընտանեկան սրբութիւն, մեծերու նկատմամբ յարգանք, մարդկային առողջ փոխյարաբերութիւն չէ՛ մնացած եւ մարդիկ ամէն ինչ կը չափեն ու կը ձեւեն իրենց ԵՍ-էն մեկնելով:

Այն որ ժամանակները փոխուած են, իրաւ է: Այն, որ ներկայիս բարոյականութիւն, ընտանեկան յարկի սրբութիւն, սկբունք, համոզմունք, արժէքներ ժամանակավրէպ բաներ կը նկատուին, այդ ալ իրաւ է: Այն, որ այսօր անբարոյականութիւնը, անսկզբունքայնութիւնը, դրամի դիմաց նոյնիսկ հոգին ծախելու պատրակաստակամութիւնը կը տիրեն շա՜տ մը մարդոց մէջ, այդ ալ իրաւ է:

Սակայն, եկէք միասնաբար կարդանք «Յառա՞ջ թէ ետ» վերնագիրը կրող գրութիւնը, որ լոյս տեսած է Կոստանդնուպոլսոյ «Մամուլ» պարբերականին մէջ՝ որպէս առաջնորդող խօսք, մեր թուարկութենէն հարիւր յիսուն (150) տարիներ առաջ, այսինքն՝ 1875-ին: Կարդալէ ետք մի քանի մատնանշումներ կը կատարենք: Կարդա՛նք.

* Ընդհանուր խնդիր մը դարձած՝ ամէն մարդ իրարու կը հարցնէ, թէ յառաջ կ՚երթանք կոր թէ ետ: 

Ոմանք կ՚ըսեն, թէ յառաջ, ոմանք ալ ետ, հարկաւ մարդիկ ամենքն ալ մէկ խելքէ չե՛ն ա, սակայն ասոնց ո՞րն է ճշմարիտը՝ իրենք ալ չեն գիտեր: 

Գալով մեզի, մենք սա շատ աղէկ գիտենք, թէ մեր այսօրուան վիճակը՝ մեր նախնեաց վիճակին հետ բաղդատելով, այնքան յառաջ գացինք, որ աշխարհիս ծայրն հասնելնուս մատ մը մնացեր է: 

Օրինակի համար: 

Առաջները մեր մէջ շտկէ շիտակ հայերէն մաքուր լեզու խօսող մը տեսնէին նէ՝ կամ Հայր Արսէնն է կ՚ըսէին կամ Չամուրճի պատուելի՛ն. իսկ հիմայ ամենքնիս ալ այնչափ շատ լեզուներ գիտենք, որ երկու խօսք ըրածնիս քսան լեզուէ բառ փոխ կ՚առնենք կոր: 

Առաջ աղայութիւնը մեծ նշանակութիւն ունէր, եւ օլուր օլմազ [ըլլալիք-չըլլալիք] մարդու աղա չէին ըսեր, իսկ այսօր աչքդ գոցէ տէ՝ պէյ, էֆէնտի բռնէ: 

Առաջները իւր մէկ կնիկը շէնք շնորհք պահող էրիկ մարդը՝ գովելով բերաննին վրայ չէր իգար. իսկ հիմայ երեք չորս կնիկ պահող էրիկ մարդեր ունինք, որոնց երեսն անգամ տեսնող չկայ: 

Առաջները կանայք երեսնին հաստը լաթերով կը ծածկէին. իսկ այսօր ներկարարի վրձինով կը ծեփեն կոր: 

Առաջ նոր հարսերը խօսք ընել չգիտնալնուն՝ եօթը տարի կէսրոջ առջեւը մունջ կը կենային, իսկ հիմայ ասոնք իրենց կէսրոջը նէօպէթ [կարգ] չեն թողուր կոր խօսելու: 

Առաջները մեր մէջ հարիւր տիրէմ օղի խմողին զարմանքով կը նայէին. հիմայ առհասարակ կալօն մը կը խմեն կոր, եւ ըհ անգամ ըրած չունին: 

Առաջ մեր երիտասարդները մինչեւ որ ձեռքով պեխերնին չոլորէին՝ ծխախոտ խմելու կ՚ամչնային, իսկ հիմայ փա՛ռք ազատութեան, օրօրոցի մանուկն անգամ ծիծի տեղ սիկառը բերնէն վար առած չունի: 

Առաջները մեր հարստութիւնը այնքան պզտիկ բանէ կը բաղկանար, որ 80 քէսէլին է տէյի մատով կը ցուցունէին, իսկ այսօր ամենէն չհաւնած մարդդ մէկ վիսթի նստելուն՝ 40-50 լիրայ կու տայ ու բան մ՚ալ չ՚իմանար կոր:

Առաջ մէկը մինչեւ 40 տարեկան ալ ըլլար նէ՝ ես կարգուելու միտք ունիմ, գնա տուտու ինծի աղջիկ մը գտիր ըսելու կ՚ամչնար. իսկ հիմայ աղջիկներն իրենց ձեռքովը իրենց էրիկ կը գտնեն կոր, եւ կամ եթէ ծնողքնին իրենց համար մանչ մը ընտրեր է նէ՝ մայրիկ, ես աս մանչը չեմ ուզեր, ան կ՚ուզեմ ըսելու կ՚ելլեն կոր, մայրն ալ բէք աղէկ ըսելով, կը հանէ աղջիկը Մալթըզի մը կու տայ կոր գլխուն շաբխային թամահ ընելով:

Առաջ պզտի տղոց ալապիւճիակը կու գայ կոր ըսէիր նէ՝ լեղապատառ մօրը գիրկը փախչելով անոր կը պլլուէր. իսկ հիմայ խարախօնճօլօզը եկաւ ըսեն նէ՝ տղան քաջութեամբ մը հացին դանակը յափշտակածին պէս տանը դուռը վազելով, մարդ մը չտեսնելու ըլլայ նէ, վեր կ՚ելլէ՝ ինծի ինչո՞ւ սուտ խաբեցիր, բարայ [դրամ] տուր նայիմ, չէնէ սա դանակը հիմայ փորդ կը խոթեմ ըսելով: 

Վերջապէս աչքերնիս ո՛րդի դարձնենք, ամէն կողմանէ ալ ինքզինքնիս բաւական յառաջ գացած պիտի տեսնենք, եւ այնքան յառաջ, որ եթէ պահ մը աչուընիս մեր անցեալ վիճակին վրայ դարձնենք՝ բնաւ հաւատալնիս չպիտի գայ թէ մենք մեր այն հայրերուն զաւկներն եղած ըլլանք: 

Աս ալ քիչ մը քիչ յառաջադիմութիւն չէ, այնպէս չէ՞ («Մամուլ», Է. տարի, շրջան Թ., թիւ 448, Պոլիս, չորեքշաբթի, 15 յունուար 1875, էջ 249-250):

***

- Այսօր մեր մէջ մեծ է թիւը անոնց, որոնք «մաքուր» հայերէն կը խօսին ու կը գրեն, բայց չես գիտեր ի՛նչն է պատճառը, որ այսօրուան հայերէնը այսքան թշուառ վիճակի մէջ է: Աւելին, եթէ անցեալին քսան լեզուէ փոխ կ՚առնէին մեր նախնիները, այսօր մենք մէկ կամ երկու լեզուէ փոխ չենք առներ միայն, այլ մեր լեզուն ամբողջութեամբ՝ օտարաբանութիւն կը բուրէ:

- Փաստօրէն մի քանի կիներ «խաղցնելը» նոր երեւոյթ կամ սովորութիւն չէ մեր մէջ, այլ շա՜տոնց գոյութիւն ունի…: Այսօր, սակայն, այս երեւոյթին այլ երեւոյթ մըն ալ աւելցած է, որով կիներն ալ չեն բաւարարուիր մէկ ամուսինով. եթէ ամուսինը մէկ-երկու այլ կիներ կը խաղցնէ, կինն ալ ետ չմնալու համար երեք-չորս մարդ կը խաղցնէ:

- Փաստօրէն շուրջ մէկուկէս դար հայ կիները սկսած էին իրենց երեսները ներկարարի վրձինով ծեփել. այսօր, ո՛չ միայն երեսները կը ծեփեն, այլ…:

- Հարս եւ կիսուրի պատմութիւնն ալ փաստօրէն բաւական հին է մեր մօտ: Եթէ այն ատեն հարսերը իրենց կիսուրներուն կարգ չէին տար խօսելու, այսօր ո՛չ թէ կարգ չեն տար, այլ՝ չեն ձգեր որ ծպտուն անգամ հանէ…:

- Երանի՜ թէ մեր երիտասարդները շուրջ կէս դար առաջուան մեր երիտասարդներուն պէս մնային, ծխախոտով եւ սիկառով բաւարարուէին, որովհետեւ այսօր հէ՜յ, հէէէյ, ի՜նչ ըսես չեն ծխեր մեր երիտասարդները…:

- Հարստութիւն ունենալու բայց խելք չունենալու պարագային շատ բան չէ փոխուած անցեալին եւ ներկային մէջ, այնպէս որ այդ մասին խօսիլը թերեւս անիմաստ ըլլայ:

- Ամուսնանալու պարագային, այսօր ո՛չ միայն չեն ամչնար երիտասարդները՝ տղայ ըլլայ թէ աղջիկ, այլ շատ ատեն նոյնիսկ չեն ալ հարցներ իրենց ծնողներուն, այլ իրենց հաւնածը կ՚առնեն ու տուն կը բերեն՝ եթէ ծնողներուն հետ կ՚ապրին անշուշտ…:

- Այսօրուան երեխաներն ու պատանիները շուրջ մէկուկէս դար առաջուան երեխաներուն ու պատանիներուն աւելի կատարելագործուած տեսակն են. ո՛չ թէ կը սպասեն, որ մեծերը վախցնեն զիրենք, այլ իրենք հազար ու մէկ ձեւ ունին մեծերուն սիրտը կանգնեցնելու…:

- Այսօր ալ, եթէ պահ մը ետ նայինք, ապա պիտի հասկնանք, որ մենք ալ շա՜տ յառաջ գացած ենք, բայց ի՞նչ բանի մէջ… պատսխանը կը ձգեմ ընթերցողներուն:

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

17 մարտ 2025, Վաղարշապատ