ՄԵՔՍԻՔԱՅԻ ՀԱՅՈՒՆ ՀՈԳԻԻՆ ԿՐԱԿԸ

Վաչէ Կէօվճելեան ծնած է Ատիս Ապապա, Եթովպիա: Հայրը եթովպահայ, իսկ մայրը՝ լիբանանահայ է: Մանկապարտէզէն մինչեւ միջնակարգ աշակերտած է Պէյրութի Հայ աւետարանական քոլէճին, ապա գացած է Լոնտոն եւ վերադառնալով Պէյրութ՝ ուսումը շարունակած է Հայկազեան քոլէճին մէջ (այժմ՝ համալսարան): Անկէ ետք ան անցած է Թորոնթօ, Գանատա եւ ամուսնացած է մեքսիքացի կնոջ մը հետ: 1981-ին ան հաստատուած է Մեքսիքայի Փացքուարօ քաղաքը: Եւ չուշացան մտորումներս: Վաչէն կը ներկայացնէ սփիւռքահայու մը կեանքի իսկական տիպարը՝ իր տարբեր ճանապարհորդութիւններուն մէջէն:

Մեքսիքա, օգոստոս 2025:

«Հրա՛յր, ապահո՞վ է, որ Մեքսիքա ճամբորդես»:

Նման հարցումներ ու անոնց մէջ առկայ մտահոգութիւնները կը կիսէին իմ հարազատներս, բայց պատասխանս եղաւ. «Աշխարհի ո՞ր կողմը ապահով է այս օրերուն»:

Կեդրոնական Ամերիկայի երկիրները ունին վայրագութեան եւ թմրեցուցիչներու մաքսանենգութեան պիտակ: Այցելութեանս ընթացքին տեսայ ուրիշ երես մը, որ գեղեցիկ է, ջերմ եւ հաղորդական: Տեսայ ու վայելեցի այս երկրին բնական գեղեցկութիւնը, ժողովուրդին հաղորդականութիւնը եւ սրտամօտիկ ջերմութիւնը: Այս մթնոլորտին մէջ կ՚ապրի նաեւ հայը: Այո՛, Մեքսիքայի մէջ ալ հայեր կան:

Միջին դարերէն սկսեալ՝ փոքր թիւով հայեր հաստատուած են Մեքսիքա, բայց շատ աւելիով՝ ցեղասպանութենէն ետք: Այսօր կ՚ապրի եղեռնէն ճողոպրած երրորդ եւ չորրորդ հայ սերունդ մը, որուն վրայ աւելցած են վերջին երեսուն տարիներուն Հայաստանէն հաստատուած հայորդիներ:

Վաչէն գեղանկարիչ է: Ցուցահանդէսներ կազմակերպած է՝ Լոս Անճելըս, Թորոնթօ եւ Փարիզ: Մեքսիքայի մէջ ալ կը կազմակերպէ ցուցահանդէսներ: «Արուեստը իմ կեանքն է։ Ինծի համար շատ կարեւոր է հայ ըլլալը: Զաւակներս հայերէն կը խօսին, ինչպէս նաեւ՝ եղբայրս եւ միւս հարազատներս», ըսաւ Վաչէ:

Վաչէին համար հայկական ինքնութիւնը եւ քրիստոնէական հաւատքը ամուր կերպով զուգորդուած են: «Հայ եկեղեցին եւ մշակոյթը հոգիիս կրակն են», ըսաւ ան ու շարունակեց. «Հայկական ոճ ունիմ նկարչական գործերուս մէջ եւ ազդուած եմ Դանիէլ Վարուժանի եւ Սիամանթոյի գործերէն: Կը սիրեմ զուարթ գոյները»:

Հերմինէ Տեմիրճեանը ծնած է Երեւան: 1999-ին եկած է Մեքսիքա: «Ուզեցի աշխարհը տեսնել», ըսաւ Հերմինէն: Ան ալ գեղանկարիչ է: Մականունը վերածած է «Տարիոյի», բայց այդ երբեք չի խանգարեր ազգային ինքնութեան նկատմամբ իր հպարտութիւնը: Հերմինէին համար իր արուեստն ու գեղանկարչական գործերը միշտ ալ հայը Մեքսիքայի հաւաքականութիւններուն ծանօթացնելու ջանքն է: Այս առաքելութիւնը Հերմինէն կը նկատէ իր ազգային «պարտքը»: «Ես իմ ազգային պարտքս է, որ կ՚ուզեմ տալ», ըսաւ ան:

Հերմինէին ազգային «պարտքը» իր գեղանկարչական գործերուն ցուցահանդէսներն են, որոնց ընդմէջէն ան կը ներկայանայ որպէս հայ մշակոյթի ժառանգորդ մը: Ան իր նկարներու վաճառքի հասոյթը նուիրած է Արցախի պատերազմէն տուժուածներուն: «Մեքսիքացի ժողովուրդն է, որ կը գնէ իմ նկարներս, քանի որ կը հաւատան իմ առաքելութեան», ըսաւ Հերմինէն:

Հերմինէ ամուր կերպով կառչած է Հայաստանին: Ան նոյնքան մտահոգ հայն է ու կ՚ըսէ. «Հայաստան ծով չունի: Այս կը նշանակէ, որ ռազմական ուժ պիտի կերտենք՝ իբրեւ մեր անվտանգութեան գրաւականը»:

Մեքսիքայի մէջ այսօր կ՚ապրին մօտաւորապէս երկու հազար հայեր: Յստակ թիւ չկայ, քանի որ հայութիւնը ինքզինք չէ կազմակերպած որպէս գաղութ: Հայ եկեղեցի եւ դպրոց չկայ, ոչ ալ՝ մշակութային թէ այլ կեդրոն: Հսկայ տարածութիւն ունի Մեքսիքան, ուր հայերը տարածուած են տարբեր քաղաքներու մէջ: «Հայերը համախմբելը շատ դժուար է։ Հայաստանի Հանրապետութիւնը ունի դեսպանատուն, որ կը փորձէ հայերը համախմբել: Շատ չկրցանք յաջողիլ այս առումով», ըսաւ Հերմինէն մեղմ ժպիտ մը դրոշմելով իր դէմքին վրայ:

Հերմինէն ունի երկու դուստր, որոնք հայ մեծցած են: Բայց կայ այլ մտահոգութիւն մը. «Մեքսիքա ծնած հայերու եւ հայաստանցի հայերու միջեւ շատ կապ չկայ։ Հին հայերը գրեթէ հայերէն չեն խօսիր: Եթէ Հայաստանէն եկող հայերը չըլլան, հայութիւնը կը կորսնցնէ իր ինքնութիւնը Մեքսիքայի մէջ», ըսաւ ան:

Քարլոս Անթառամեանը ծնած է Մեքսիքա: Մեծ հայրը եկած է Խարբերդէն, իսկ մեծ մայրը՝ Պոլիսէն: Հայրը ծնած է Մեքսիքա, իսկ մայրը սպանացի-հնդիկի խառնուրդ է: «Հայրս շատ լուռ եւ մենակեաց մարդ էր։ Ես հայերէնը տունը չսորվեցայ: Հետեւեցայ Վենետիկի ու Հունգարիոյ հայերէնի դասընթացքներուն եւ սորվեցայ հայերէն: 2003-ին ալ ութ ամիսով մնացի Հայաստան: Հայերէն կը կարդամ եւ կը գրեմ, բայց ուղղագրական սխալներ կ՚ընեմ», ըսաւ Քարլոս՝ մեղմ ժպիտ մը դէմքին: Կը խօսէի հայու մը հետ, որուն մէջէն կը ժայթքէր հայկական ինքնութիւնը: Եւ այդ ինքնութիւնը լեցուն է հպարտութեամբ:

Քարլոսի մասնագիտութիւնը մարդաբանութիւն է: Անոր մեծ հետաքրքրութիւնն է՝ փնտռել հայուն արմատները եւ պատմութիւնը, յատկապէս՝ Կեդրոնական եւ Հարաւային Ամերիկաներուն մէջ: Ան նաեւ գիրքերու հեղինակ է եւ հիմնած է իր փոքր հրատարակչատունը՝ «ԱԲԳ»:

«Հայուն համար ազգային ինքնութիւն է ցեղասպանութիւնը, որ զիս մղեց հայկական ինքնութեան գիտակցութեան եւ աւելի ուժեղ հայ զգալու իրականութեան: Երբ կը շաղուըւիմ սփիւռքի մէջ հայկական շրջանակներու հետ, ինչպէս որ ըրի Այնճար եւ Պուրճ Համուտ, կրնամ ապրիլ հայուն հետ եւ զգալ հայկականութիւնը, նոյնիսկ երբ ես մեքսիքացի եմ: Ազգային կամքը եւ մեր պատմութիւնն է մեզ միացնող օղակը», ըսաւ ան:

Քարլոս հագած էր շապիկ մը, որուն վրայ կար Արցախի պատկերը: Այդ միայն շապիկ չէր Քարլոսին համար: Ան հայրենիք է եւ ինքնութիւն: Քարլոս հինգ անգամ այցելած է Արցախ: Ազգային ժողովի պատգամաւորական ընտրութիւններէն մէկուն մասնակցած է՝ որպէս միջազգային դիտորդ: «Արցախի կորուստը շատ ցաւալի է», ըսաւ ան:

Քարլոսին նայելով` տեսայ, թէ ինչպէ՛ս Արցախը իր մտքին ու սրտին մէջ զօրաւոր կերպով ամրագրուած է: «Արցախի հայութիւնը եւ մենք՝ սփիւռքահայերս, նոյն ճակատագրին ենթարկուեցանք։ Երկուքս ալ մեր հայրենի հողը եւ տունը կորսնցուցինք: Երկուքս մեր մեծ ծնողներու գերեզմանները ձգելով՝ դուրս եկանք մեր պապենական հողերէն», ըսաւ ան:

Քարլոս նաեւ բաժնեկցեցաւ իր մտահոգութիւնը եւ դրաւ իր մարտահրաւէրը: «Հայաստանի կառավարութիւնը աւելի լաւ վերաբերմունք պէտք է ցուցաբերէ արցախահայութեան կարգավիճակին նկատմամբ: Ու տակաւին, Հայաստան Ատրպէյճանի հետ համահաւասար դիրքերէ պէտք է բանակցութիւններ վարէ», ըսաւ ան: Ահա՛, Մեքսիքայէն հայկական կանչ մը՝ զգաստութեան, թէ՝ հայուն արժանապատուութեան գիտակցութիւնը ամէն բանէ վեր է:

Մեքսիքայի մէջ Հայաստանէն հաստատուած հայերու մէջ բաւական թիւով երաժիշտներ կան: Ասոր գլխաւոր պատճառներէն մէկը այն է, որ խորհրդային ժամանակաշրջանին Հայաստանէն երաժիշտներ Քուպա եւ Կեդրոնական Ամերիկայի այլ երկիրներ կ՚երթային՝ համերգներու համար եւ հոն բարեկամութիւններ կերտած են: Այս բարեկամութիւնները շարունակուած են մինչեւ այսօր եւ հայ երաժիշտները իրենց այս բարեկամներուն միջոցով աշխատանք գտած եւ հաստատուած են Կեդրոնական Ամերիկա, ինչպէս՝ Մեքսիքա:

Կարէնը կու գայ Հայաստանէն: Ան Հայաստանի Պետական ֆիլհարմոնիքի մէջ քոնթրըպաս նուագած է: 2006 թուականին եկած է Մեքսիքա եւ հաստատուած՝ Հեմոսիլօ քաղաքը: Ունի երկու զաւակ: «Հայ մնալու համար տունը հայերէն կը խօսինք։ Այս է մեր գիտակցութիւնը», ըսաւ Կարէն:

Կարէն իր երաժշտութեամբ նոյնքան նաեւ հայութիւնը կը ծանօթացնէ Մեքսիքայի ժողովուրդին: «Հայութիւնը իմ ինքնութիւնս է: Ես զաւակներուս ալ կ՚ըսեմ, որ դուք հայ էք, նոյնիսկ եթէ Մեքսիքա կ՚ապրիք: Երկու զաւակներս ալ Լոս Անճելըս մկրտեցի, որովհետեւ հոս հայկական եկեղեցի չկայ», շարունակեց Կարէն:

Ալեքսանտր Նազարեանը Երեւան ծնած է: Փոքր տարիքէն եկած է Չիուաուա, Մեքսիքա: Ծնողքը երաժիշտներ են, ինք ալ ժառանգած է անոնցմէ արուեստի տաղանդը: Հայաստան ջութակ սորված է եւ ներկայիս վիոլա կը նուագէ: Ան կը նուագէ Մեքսիքօ քաղաքի օփերայի նուագախումբին, ինչպէս նաեւ՝ պետական համալսարանի նուագախումբին մէջ:

Ալեքսանտր Մեքսիքայէն ետք անցած է Միացեալ Նահանգներ, ուր շարունակած՝ իր ուսումը: Վերադարձած է Մեքսիքա եւ այժմ կ՚ապրի հոն: «Հայութիւնը ժառանգութիւն է ինծի համար: Պատմութիւն, մշակոյթ, արուեստ», ըսաւ Ալեքսանտր, որ հպարտ է իր հայկական ժառանգութեամբ եւ նախանձախնդիր՝ անոր պահպանման:

Ալեքսանտրին մեծ ծնողքը եղած են Վանէն: Մեծ եղեռնէն ետք անոնք հասած են Պաքու, հոնկէ ալ՝ Հայաստան: 

Ալեքսանտր նոյնքան իր մէջ կը կրէ Արցախի ցաւը: «Արցախը ինչո՞ւ չմիացաւ Հայաստանին, երբ 1992 թուականին պատերազմին յաղթեցինք», շարունակեց ան: Արցախի կորուստէն ետք «ինչո՞ւ»ներու այս տարափը՝ տարբեր բովանդակութիւններով՝ կը չարչրկէ իւրաքանչիւր հայուն միտքն ու հոգին, ամէն տեղ: Ալեքսանտրն ալ կը կրէ այս ցաւը:

Ալեքսանտր եւ ես կեցանք Մեքսիքօ քաղաքի հանրային պարտէզին մէջ զետեղուած ժամացոյցին առջեւ, որ նուիրուած է Մեծ եղեռնին: Երկու սփիւռքահայեր՝ տարբեր երկիրներէ, մեր յարգանքի տուրքը կը մատուցէինք մեր նահատակներուն՝ Մեքսիքօ քաղաքի մէջ, որովհետեւ կը կրենք նոյն ցաւը:

Դարձեալ Վաչէն. «Մեծ արուեստագէտ մը չեմ: Պարզ անձ մըն եմ եւ համեստ կեանք մը կ՚ապրիմ: Բայց կ՚ուզեմ յոյսը արտայայտել»:

Քարլոսը. «Ես հարիւր առ հարիւր մեքսիքացի եմ եւ նոյնքան նաեւ՝ հայ»:

Հերմինէն. «Մենք հայեր ենք եւ իրարու հետ պիտի ապրինք»:

Իսկ Կարէնը. «Մի օր Հայաստան պիտի երթանք»:

Ու Ալեքսանտրը. «Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւնները երկու տարբեր աշխարհայեացքներու վրայ են: Հայաստանը մէկ ձեւով կը նայի աշխարհին եւ սփիւռքը՝ ուրիշ»:

Մեքսիքայի մէջ թէ՛ տեսայ եւ թէ ալ ապրեցայ Վաչէին հոգիին կրակը, որ նոյնքան նաեւ կրակն էր իւրաքանչիւր հայու, որուն հանդիպեցայ հոն: Հայը կ՚ապրի այս իր հայուն հոգիի կրակով՝ տարբեր երանգներով, բայց, նոյն ուժականութեամբ: Այս այն կրակն է, որ հայուն կեանքին մէջ պիտի դնէ յոյսը. յոյսը՝ ապրելու համար հայօրէն, միասին եւ միաւորուած: Մեր տարբեր աշխարհայեացքները պիտի բերենք իրար մօտ՝ զօրացնելու համար հայու հոգիին այս կրակը:

Հայուն հոգիին կրակը:

Այս այն կրակն է, որ հայը պիտի ապրեցնէ:

ՏՔԹ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ

Նիկոսիա, 2025