ԱԿՆԱՐԿ - 103 - ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ ԻՆՔԶԻՆՔ ԿԸ ԿՐԿՆԷ

Յաճախ կը լսենք կամ կը կարդանք հետեւեալ արտայայտութիւնը, թէ «պատմութիւնը ինքզինք կը կրկնէ», եւ ոմանք ալ ցաւով կ՚արձանագրեն, թէ «մեր ազգը դժբախտաբար պատմութենէն դասեր չի՛ քաղեր եւ ամէն անգամ նոյն սխալին մէջ կ՚իյնայ»: 

Ժամանակ առ ժամանակ ինքզինքիս հետ կը պատերազմիմ՝ համաձայն չըլլալով վերը մէջբերուած հաստատումներուն, սակայն ժամանակ ալ կու գայ, մանաւանդ երբ մեր այսօրուան վիճակը նկատի ունենամ, լիովին համաձայն կ՚ըլլամ վերը մէջբերուած հաստատումներուն:

Օրերս, երբ երկար տարիներու ընթացքին հաւաքած մտածումներու ծրարներս կը թերթատէի, աչքովս ինկաւ Կոստան Զարեանի մէկ գրութենէն առանձնացուցած հատուած մը, որ առիթ դարձաւ սոյն գրութեանս եւ դարձեալ համաձայնելու վերը մէջբերուած հաստատումներուն: Արդարեւ, Զարեան իր խմբագրած «Մեհեան»ի (Հանդէս գրականութեան եւ արուեստի) 7-րդ թիւին մէջ, յուլիս 1914-ին, այսպէս կը գրէ.

«Չգիտեմ՝ այս ազգը սիրողը անո՞նք են արդեօք որ ամէն բան իր տեղը կը գտնեն եւ այն սխալ կարծիքը կը կազմեն որ ազգային գրականութիւնը գոյութիւն ունի, թէ մե՞նք՝ որ կ՚ըսենք թէ դեռ գրեթէ ոչինչ կայ, թէ ամէն բան նորէն պէտք է սկսիլ։

Կամ արդեօք այս ազգը սիրողը անո՞նք են որոնք, չգիտեմ ի՛նչ գաղտնի նպատակներէ առաջնորդուելով, միջակութիւնները հանճար կը հռչակեն եւ այդպիսով անբարոյականութիւն կը մտցնեն նորակազմ հոգիներուն մէջ, թէ մենք՝ որ կը պահանջենք գեղարուեստագէտի բացարձակ ազատութիւնը. որ՝ կը մտածենք՝ թէ ժամանակը հասած է այլեւս գրականութեան հետ չխաղալու, սիրողի եւ տիլէթանթի հոգեբանութիւնը թօթափելու եւ մօտենալու Արուեստին ո՛չ թէ փողոցային Տօն-Ժուանի լրբութեամբ, այլ մեծ եւ ազնիւ սիրով։

Նկատա՞ծ էք. մեր մէջ բժիշկ մը որ կ՚ուզէ համբաւ ձեռք բերել, հիւանդներ գտնել, ռէքլամի համար շաբաթը անգամ մը ոտանաւոր կը թխէ կամ յօդուած մը կը գրէ: Դուրսը մնացած վարժապետ մը՝ որ տեղ կ՚որոնէ, իբրեւ լաւագոյն միջոց քննադատական մը կը նուիրէ այս ու այն ոչնչութեան։ Փաստաբան մը ազատ ժամանակին վէպ մը կը գրէ՝ «ազգին ծառայելու» համար, կամ «հարուստներու ձեռքէն սպասուհիները ազատելու համար»:

Մեր մէջ գրականութիւնը խաղալիք մըն է:

Գիտե՞ն արդեօք այն աղքատամիտ պարոնները, սրբապիղծները որ կը քրթմնջեն մեզի դէմ, կը զգա՞ն արդեօք որ այս րոպէիս մենք իբրեւ ազգ մտաւոր եւ հոգեկան սնանկութիւն մը կը ներկայացնենք, որ արուեստը եւ գրականութիւնը միակ միջոցն են, որով կրնանք արտայայտել թաքնուած ազգային հանճարը եւ մեր գոյութեան պատճառը հաստատել։

Նայեցէ՛ք ձեր շուրջը եւ ըսէք. ո՞րն է մեր ազգային իտէալը, ո՞ւր է ստեղծագործ եւ կենդանի խօսքը, ի՞նչ կրօնք կը դաւանինք, ի՞նչ կ՚ուզենք եւ ո՜ւր կ՚երթանք:

Ինչո՞վ խանդավառուած է երիտասարդութիւնը. ո՞ր Աստուածը կը պաշտէ ան։

Ինչպիսի՞ սրբութեամբ լեցուն է կրօնաւորը. նայեցէ՛ք ձեր շուրջը եւ ըսէ՛ք։

Միջակութիւն, վախ, մտային մուրացկանութիւն, հոգեկան անգոյութիւն - ահա՛ տխուր պատկերը որ մեզ կը շրջապատէ:

…

Պո՛ւտ մը խենդութիւն կ՚աղերսեմ. պուտ մը խենդութիւն։ Դուք ամէնքդ ալ չափազանց խելօք էք, չափազանց դրական ու գործնապաշտ... պո՛ւտ մը խենդութիւն՝ պուտ մը հանճար կ՚աղերսեմ, ո՛վ հայ ծերութիւններ եւ ո՜վ հայ երիտասարդութիւններ:

Եւ կը խնդրեմ նաեւ. եթէ կենդանի ու նոր խօսք մը ունիք ըսելու՝ եկէ՛ք ասպարէ՛զ։ Մինչեւ հիմա ձեր ըրած խօսքերը ժանգոտած էին, թառամած ու հինցած։ Ձեր պարը մեռած է։ 

Եթէ յանդունգն փնտռումներու կարողութիւնը ունիք՝ եկէ՛ք ասպարէզ։

Եթէ ձեր արդէն իսկ ծեր կուրծքերուն տակ դեռ կ՚ապրի ազատ ու ստեղծագործ հոգի մը եւ ձեր գանկին տակը նոր միտք մը կ՚այրի՝ եկէ՛ք ասպարէզ։

Եկէ՛ք, որովհետեւ րոպէն լուրջ է եւ պատմական։ Մի բաւականանաք մեզ խենդ անուանելով մենք այդ խենդութիւնը պատուով եւ հրճուանքով է որ կ՚ընդունինք, բայց դուք որ, դժբախտաբար, բնականոն կենդանիներ էք, եթէ բան մը ունիք ըսելու՝ եկէ՛ք ասպարէզ։

Ասպարէ՛զ» (էջ 97-99):

Զարեանի այս հատուածը կարծէք մեր օրերուն համար գրուած ըլլայ: Այսօր չենք վարանիր ըսելու, թէ հայ գրականութիւն ըսուած բանը մշուշներու ետին կամ խորքերը ծածկուած է: Այսօր ով որ գրիչ կը շարժէ, անմիջապէս գրողի կը վերածուի եւ ո՛չ միայն գրողի, այլ Շանթերն ու Օշականները, Ահարոնեաններն ու Զօհրապները, Զարիֆեաններն ու Մեծարենցները, Հայկազներն ու Աղայեանները քննադատողի, կամ չհաւնողի:

Աշխարհով մէկ պահ մը շրջեցէք ձեր ապրած վայրերու փողոցները եւ հանդիպող ոեւէ մէկ հայու խնդրեցէք, որ թուարկէ հինգ հայ գրողի անուն… թերեւս մէկ կամ երկու հոգի միայն կարենան թուարկել:

Ներկայիս տարեկան դրութեամբ հարիւրաւոր հայերէն գիրքեր կը տպուին, ով որ քիչ մը դրամ ունի, ով որ քիչ մը «հեղինակութիւն» ունի, ով որ քիչ մը ասոր անոր կօշիկը հասցուցած է լզել, ով որ կուսակցութեան մը, միութեան մը կամ եկեղեցական գրասենեակի մը մէջ հասցուցած է մի քանի տարի պաշտօնեայ ըլլալ, մէյ մըն ալ կը տեսնէք, որ գիրք կը հրատարակէ…: Բովանդակութի՞ւն, արժէ՞ք, կամ նպատա՞կ…, պարզապէս գիրք տպել եւ յայտնի դառնալ որպէս գրող…:

Ողբամ զքեզ հայ գրականութիւն…:

Զարեանի յիշած «բժիշկ»ը, «վարժապետ»ն ու «փաստաբան»ը այսօր եւս նոյն տրամաբանութեամբ կը գործեն, եւ ցաւալին այն է, որ անոնք մե՜ծ ընդունելութիւն կը գտնեն հասարակութեան կողմէ, որովհետեւ դժբախտաբար մեր հասարակութիւնը կորսնցուցած է իրա՛ւ գեղարուեստի, իրա՛ւ գրականութեան համն ու հոտը, եւ ուշքն ու միտքը յիմարաբանութիւններու եւ այսպէս ըսած «դիւրըմբռնելի» գրականութեան ետեւէ է:

Զարեանի հետեւեալ հարցադրումները այսօր աւելի քան երբեք այժմէական են եւ իրենց ազդու շեշտով կը հնչեն.

Նայեցէ՛ք ձեր շուրջը եւ ըսէք. ո՞րն է մեր ազգային իտէալը, ո՞ւր է ստեղծագործ եւ կենդանի խօսքը, ի՞նչ կրօնք կը դաւանինք, ի՞նչ կ՚ուզենք եւ ո՜ւր կ՚երթանք:

Ինչո՞վ խանդավառուած է երիտասարդութիւնը. ո՞ր Աստուածը կը պաշտէ ան։

Ինչպիսի՞ սրբութեամբ լեցուն է կրօնաւորը. նայեցէ՛ք ձեր շուրջը եւ ըսէ՛ք։

Միջակութիւն, վախ, մտային մուրացկանութիւն, հոգեկան անգոյութիւն - ահա՛ տխուր պատկերը որ մեզ կը շրջապատէ:

Ունի՞նք ազգային իտէալ. ո՛չ:

Ստեղծագործ եւ կենդանի խօսք ունի՞նք. ո՛չ, այլ ունինք քծնող եւ շողոքորթող խօսք:

Ի՞նչ կրօնք կը դաւանինք. մեր եսը միմիայն:

Ի՞նչ կ՚ուզենք եւ ո՜ւր կ՚երթանք. մեր հաճոյքն ու բարօրութիւնը կ՚ուզենք եւ քայլ առ քայլ կը մօտենանք անդունդին…:

Դժբախտաբար Զարեանի աղերսած պուտ մը խենդութիւնը այսօր եւս չկայ եւ հորզիոնին վրայ չ՚երեւիր ալ տակաւին:

Ասպարէզը մնացած է միջակութիւններու եւ պնակալէզներու՝ գրեթէ բոլոր մակարդակներով: Մեր իրականութենէն ներս ամէն ինչ կը կատարուի՝ ընելու սիրոյն պարզապէս, ո՛չ մարտավարութիւն, ո՛չ նպատակ, ո՛չ տեսլական, ո՛չ իտէալ. շա՜տ քիչերն են միայն որոնք իտէալ, տեսլական ու նպատակ ունին եւ խենդութեամբ կը շարունակեն ընել իրենց կարելին, իրենց ինքնութեան եւ նկարագիրին հաւատարիմ մնալով:

Զարեանի կոչը այսօր եւս ի զօրու է, թէ՝ Եկէ՛ք, որովհետեւ րոպէն լուրջ է եւ պատմական։ Մի բաւականանաք մեզ խենդ անուանելով մենք այդ խենդութիւնը պատուով եւ հրճուանքով է որ կ՚ընդունինք, բայց դուք որ, դժբախտաբար, բնականոն կենդանիներ էք, եթէ բան մը ունիք ըսելու՝ եկէ՛ք ասպարէզ։

Ասպարէ՛զ:

Այո՛, րոպէն լուրջ է եւ պատմական, վաղը կրնայ շա՜տ ուշ ըլլալ, հետեւաբար՝

Ասպարէ՛զ:

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

3 յունուար 2025, Վաղարշապատ