ԱՐԴԻ ՎԻՃԱԿԻ ՊԱՐԶԱԲԱՆՈՒՄ

Համայն հայութեան օրակարգը ծանրաբեռնուած կը մնայ Հայաստանէ ներս ծագած իշխանութիւն-եկեղեցի տագնապի սուր եւ մտահոգիչ դրսեւորումներով։ Արեւմտեան Եւրոպայի հայրապետական պատուիրակ Տ. Խաժակ Արք. Պարսամեան, որ Հայց. Առաքելական Եկեղեցւոյ եպիսկոպոսաց դասու երիցագոյն անդամներէն է, համոզուած է, թէ եկեղեցի-պետութիւն յարաբերութիւնները կը կարօտին պարզաբանման, այլ ոչ թէ հակամարտութեան։ Նորին Սրբազնութիւնը վերջին օրերուն հրատապ օրակարգի մթնոլորտին մէջ հրապարակած է ուշագրաւ յօդուած մը։ Ստորեւ կը ներկայացնենք Տ. Խաժակ Արք. Պարսամեանի խորհրդածութիւնները։

*

Հայ ժողովուրդը կ՚ապրի պատմական շրջադարձային պահ մը։ Դարերու ընթացքին առաջին անգամ մենք ունինք կայուն եւ անկախ Հայաստանի Հանրապետութիւն։ Միաժամանակ, հայ-առաքելական հաւատացեալներու շուրջ երեք քառորդը՝ սփիւռքի ծովածաւալ եւ բազմազան ցամաքամասերու վրայ սփռուած, կ՚ապրի Հայաստանի սահմաններէն դուրս։

Այս նոր իրողութիւնը իւրաքանչիւրս կը կանգնեցնէ հրատապ եւ յաճախ շփոթեցնող հարցադրումներու առջեւ, թէ ո՞րն է Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ պատշաճ դերը եւ ո՞րն է պետութեան պատշաճ դերը։

Հայ ինքնութիւնն ու քրիստոնէական հաւատքը պատմականօրէն միահիւսուած են։ Միջնադարեան հայ հեղինակները յաճախ խօսած են Աստուծոյ եւ հայրենիքի մասին՝ միեւնոյն շունչով։ Այդ կապը օգնեց հայ ժողովուրդին՝ տոկալ օտար տիրապետութեան, ցեղասպանութեան եւ ցրուումին։ Սակայն, այն ինչ պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն մեզի օգնեց գոյատեւել, կրնայ շփոթ յառաջացնել ժամանակակից հանրապետութեան մէջ առկայ պայմաններուն տեսակէտէ։

Այսօր Սուրբ Էջմիածնի Մայր Աթոռը կը գտնուի ինքնիշխան հայկական պետութեան տարածքին։ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը կը բնակի Հայաստան։ Սակայն, Էջմիածինը՝ որպէս իրենց հոգեւոր տունը ընկալող հայերու մեծ մասը կ՚ապրի արտերկիր։ Արդեօք Եկեղեցին, իրականութեան մէջ, Հայաստանի Հանրապետութեա՞ն կրօնական թեւն է կամ համաշխարհային հոգեւոր մարմին մըն է՝ ծառայելու բոլոր հայերուն այն առաքելութեամբ, որ չի կրնար սահմանափակուիլ որեւէ պետութեամբ։

Կաթոլիկ աշխարհի մէջ Սուրբ Աթոռը (Վատիկան) եւ Իտալիոյ պետութիւնը ժամանակի ընթացքին յստակօրէն սահմանեցին իրենց յարաբերութիւնները (Լատերանի պայմանագիր, 11 փետրուարի 1929 թ.)։ Մէկը համաշխարհային հօտի տէր հոգեւոր կեդրոն է, իսկ միւսը՝ քաղաքական պատասխանատուութեամբ ազգային պետութիւն։ Հայաստանը կանգնած է նմանատիպ յստակեցման անհրաժեշտութեան առջեւ՝ յարմարեցուած մեր սեփական պատմութեան եւ հանգամանքներուն։

Նման յստակացում կը սկսի քանի մը հիմնարար սկզբունքներէն.

Առաջին՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցին ունի հոգեւոր եւ բարոյական առաքելութիւն եւ ոչ թէ քաղաքական։ Անոր հիմնական գործառոյթներն են՝ Աւետարանի քարոզչութիւնը, սրբազան խորհուրդներու կատարումը, խիղճ ձեւաւորումը, տառապողներու մխիթարութիւնը եւ հայ-քրիստոնէական մշակոյթի ու յիշողութեան պահպանումը։ Եկեղեցին իրաւունք ունի, իսկ երբեմն՝ պարտականութիւն արտայայտուելու հասարակութեան վրայ ազդող բարոյական հարցերու շուրջ. ինչպէս՝ արդարութիւն, կաշառակերութիւն, արժանապատուութիւն, պատերազմ եւ խաղաղութիւն, խոցելիներու պաշտպանութիւն։ Սակայն, ան քաղաքական կուսակցութիւն մը չէ եւ պէտք չէ այդպիսին ըլլայ։

Երկրորդ՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը աշխարհիկ պետութիւն մըն է։ Այս հանգամանքը պէտք չէ նշանակէ հակակրօնական պետութիւն։ Սա կը նշանակէ կառավարութիւն, որ կը ծառայէ բոլոր քաղաքացիներուն՝ հաւատացեալներուն եւ անհաւատներուն, առաքելական եւ այլ դաւանանքներու հետեւորդներուն՝ առանց որեւէ աստուածաբանութիւն պարտադրելու կամ կիրառելու։ Պետութիւնը պարտաւոր է երաշխաւորել խիղճի ազատութիւնը, օրէնքի առջեւ հաւասարութիւնը եւ մարդու իրաւունքներու պաշտպանութիւնը։ Միեւնոյն ժամանակ, հասուն աշխարհիկութիւնը կրնայ ճանչնալ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ առանձնայատուկ պատմական դերը ազգի կեանքին մէջ եւ համագործակցիլ անոր հետ՝ կրթութեան, ընկերային ծառայութիւններու եւ մշակութային պահպանման ոլորտներու յստակ իրաւական սահմաններուն մէջ։

Այս պարագային լարուածութիւնները ինչո՞ւ այդքան բարձր են։

Պատճառներէն մէկը ձեւաւորուած սպասումներն են՝ այլ դարաշրջանին ծնած։ Դարեր շարունակ, երբ Հայաստան պետութիւնը գոյութիւն չունէր, Եկեղեցին յաճախ կը հանդիսանար կազմակերպուած հայկական կեանքի հիմնական կառոյցը՝ միջնորդ, մանկավարժ, պաշտպան, դիւանագէտ: Ոմանք դեռեւս կ՚ակնկալեն, որ ան շարունակէ այդ քաղաքական դերակատարութիւնը: Ուրիշներ հակադարձելով՝ կը պահանջեն, որ Եկեղեցին լիովին լռէ հանրային բոլոր հարցերու պարագային: Այս երկու դիրքորոշումներն ալ սխալ կ՚ընկալեն՝ կուսակցական քաղաքականութեան եւ բարոյական վկայութեան տարբերութիւնը։

Այլ պառճառ է ինքնին քաղաքականացումը: Այսօր քաղաքական դերակատարները երբեմն կը փորձեն օգտագործել եկեղեցւոյ խորհրդանշաններն ու լեզուն՝ իրենց օրակարգերը առաջ մղելու համար կամ հակառակը՝ Եկեղեցւոյ վրայ կը յարձակին՝ տկարացնելու իրենց մրցակիցները։ Սա կը վնասէ թէ՛ Եկեղեցւոյ հոգեւոր արժանահաւատութեան եւ թէ ժողովրդավարական բանավէճի որակին։

Վերջապէս կայ ընկալումներու տարբերութիւններ Հայաստանի եւ սփիւռքի միջեւ։ Շատ սփիւռքահայերու համար Եկեղեցին հիմնական ազգային հաստատութիւնն է։ Հայաստանէ ներս շատ ապրողներու համար ան ընդամէնը հաստատութիւններէն մին է՝ գործող փխրուն եւ վիճարկուող քաղաքական միջավայրին մէջ։ Առանց զգուշաւոր լսելու՝ այս տարբեր փորձառութիւնները փոխադարձ հիասթափութիւն կը ծնին։

Ուրեմն, ինչպէ՞ս անցում կատարել շփոթութենէն դէպի յստակեցում։

Մէկ ուղի կայ՝ հետեւիլ, մեր ձեւով, այն փորձառութեան, որով անցած են այլ պետութիւններ եւ եկեղեցիներ, հրապարակայնօրէն սահմանել եկեղեցի-պետութիւն յարաբերութիւնները։ Սա կրնայ նշանակել հետեւեալները.

• վերահաստատել Եկեղեցւոյ անկախութիւնը հոգեւոր եւ ներքին հարցերու մէջ,

• հաստատել հանրապետութեան աշխարհիկ բնոյթը եւ հաւատալիքներու հանդէպ անոր չէզոքութիւնը,

• օրէնքով ճանչնալ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ եզակի պատմական եւ մշակութային դերը,

• սահմանել կանոններ՝ կանխելու եկեղեցւոյ կառոյցներու օգտագործումը կուսակցական նպատակներով,

• ստեղծել պետութեան եւ եկեղեցւոյ ղեկավարութեան միջեւ կանոնաւոր ու թափանցիկ երկխօսութեան ուղիներ։

Վերոյիշեալներէն որեւէ մէկը ինքնին կրնայ լուծել բոլոր հակասութիւնները։ Ազատ հասարակութեան մէջ տարաձայնութիւնները կը շարունակուին եւ պէտք է շարունակուին։ Սակայն, սա կը տկարացնէ գայթակղութիւնը, որպէսզի իւրաքանչիւր վէճ չվերածուի գոյաբանական պայքարի՝ «հին Հայաստանի» եւ «նոր Հայաստանի» կամ «կրօնի» եւ «առաջընթացի» միջեւ։

Ազգային լուրջ մարտահրաւէրներու ներկայ ժամանակաշրջանին՝ անվտանգային սպառնալիքները, ընկերային դժուարութիւնները, զանգուածային արտագաղթը եւ չլուծուած (հոգե)ցնցումները Հայաստանի համար անհրաժեշտ կը դարձնեն ե՛ւ ծանրակշիռ պետութիւն եւ արժանահաւաստ եկեղեցի։ Պետութիւնը պէտք է կեդրոնանայ արդարութեան, անվտանգութեան եւ քաղաքացիներու նիւթական բարեկեցութեան վրայ։ Եկեղեցին՝ հաւատքի, բարոյական ձեւաւորման, յոյսի եւ ինքնութեան վրայ։ Անոնք կը ծառայեն նոյն ժողովուրդին, բայց, տարբեր ձեւերով։

Հայ-քրիստոնէութիւնը միշտ առանձնայատուկ կերպով համատեղած է հայրենասիրութիւնն ու աստուածապաշտութիւնը։ Այդ ժառանգութիւնը պէտք չէ դառնայ իշխանական պայքարի զէնք։ Ան պէտք է ըլլայ իմաստութեան աղբիւր՝ քանի դեռ մենք, թերեւս առաջին անգամ, կը սորվինք ապրիլ՝ որպէս ժամանակակից հանրապետութեան քաղաքացիներ եւ որպէս հնագոյն քրիստոնէական ժողովուրդի ժառանգներ։

Եկեղեցւոյ եւ պետութեան համապատասխան դերերու յստակեցումը Հայաստանի մէջ ոչ մէկը կը տկարացնէ։ Ճիշդ իրականացնելու պարագային սա հնարաւորութիւն կու տայ, որ երկուքն ալ ծառայեն աւելի ազնիւ ու արդիւնաւէտ կերպով՝ կանխելով թէ՛ քաղաքական իշխանութեան եւ թէ հոգեւոր հեղինակութեան չարաշահումը։ Այս կերպով հայ ժողովուրդը հայրենիքի եւ ողջ սփիւռքի մէջ կրնայ ապագան դիմաւորել աւելի պարզ միտքով եւ աւելի հաստատուն սիրտով։ Այս կարեւոր առաքելութիւնը կրնայ իրականացուիլ Եկեղեցւոյ եւ պետութեան առաջնորդներու միջեւ ամուր գործընկերութեան միջոցաւ՝ հիմնուած բարոյական տեսութեան վրայ, որ կը պաշտպանէ մեր ժողովուրդի բարօրութիւնը թէ՛ հայրենիքի եւ թէ սփիւռքի մէջ։