ՈՒԻԼԻԸՄ ՍԱՐՈՅԵԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ՝ ՍԱՀԱԿ ՊԱԼԸԳՃԵԱՆԻՆ. «…ՊԻՏԻ ՆԱԽԸՆՏՐԷԻ ԳՐՈՂ ԸԼԼԱԼ, ՔԱՆ ԹԷ ՏԷՐԸ ԱՇԽԱՐՀԻ»

Քառասունչորս տարի առաջ՝ 18 մայիս 1981 թուականին Ֆրեզնոյի մէջ, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, մահացաւ աշխարհահռչակ հայազգի գրող Ուիլիըմ Սարոյեան: 

Գրողի կտակին համաձայն՝ աճիւնին մէկ մասը փոխադրուած է Երեւան եւ թաղուած «Կոմիտաս» պանթէոնին մէջ։ Աճիւնին մնացեալը ամփոմփուած է Ֆրեզնոյի «Արարատ» հայոց գերեզմանատան մէջ, ուր թաղուած է նաեւ գրողին դուստրը՝ դերասանուհի Լիւսի Սարոյեան:

Այս երկու գերեզմանները Սարոյեանի յիշատակը յարգելու վայրերն են, յիշատակի վայրերուն գումարուած է նաեւ իր տուն-թանգարանը՝ բացուած Ֆրեզնօ 2018 թուականին, իր ծննդեան 110-ամեակին: Մահուան այս օրերուն Սարոյեանի յիշատակին ոգեկոչումներ կ՚ըլլան, ծաղիկներ կը տարուին անոր յիշատակի վայրեր…

Սարոյեան գրած է անգլերէն, սակայն, իր գործերը թարգմանուած են բազմաթիւ լեզուներու։ Սարոյեանի գործերը արեւմտահայերէնի սկսած են թարգմանուիլ տակաւին 1930-40-ական թուականներուն, երբ ան նոր սկսած էր ստեղծագործել։ Արեւմտահայերէն թարգմանութիւնները թերեւս ամենահարազատն են սարոյեանական գրուածքներուն, քանի որ անոր գրութիւններուն ոգին զուտ հայկական է, իսկ կարգ մը գործերուն հերոսներն ալ՝ հայեր։ Ուիլիըմ Սարոյեան ներշնչուած է իր հայկական միջավայրէն, «հին հայրենիք»ի կարօտէն եւ համամարդկային ազնիւ զգացումներէն: Ան ըսած է. «Ոգին, սակայն, որ զիս կը մղէ գրելու, հայոց ոգին է: Ուրեմն ես` հայ գրող եմ»:

Սարոյեանի պատմուածքներու արեւմտահայերէնի նշանաւոր թարգմանիչներէն է սփիւռքահայ գրող Սահակ Պալըգճեան, որ սկսած է Սարոյեանի պատմուածքները արեւմտահայերէնով տպագրել Գահիրէի մէջ տակաւին 1940-ականներուն։ 1947 թուականին Գահիրէի «Սահակ-Մեսրոպ» տպարանէն կը հրատարակուի «Տասը նոր պատմուածքներ Սարոյեանէն» խորագրով գիրքը, ուր Սահակ Պալըգճեան զետեղած է նաեւ Սարոյեանի նամակը՝ գրուած մասնաւոր այդ գիրքին առիթով։ Սարոյեան այդ նամակը իբրեւ յառաջաբան ղրկած է Գահիրէ՝ անգլերէնով, իսկ Պալըգճեան հայերէնի թարգմանած է զայն։

ՍԱՐՈՅԵԱՆ․ ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ ԻՄ ՊԱՏՄՈՒԱԾՔՆԵՐԷՍ ԽՈՒՄԲԻ ՄԸ ՀԱՄԱՐ՝ ՀԱՅԵՐԷՆԻ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԱԾ ՍԱՀԱԿ ՊԱԼԸԳՃԵԱՆԻ ԿՈՂՄԷ, ԳԱՀԻՐԷԷՆ

«Իրապէս դժուար պիտի ըլլար որեւէ բան գրել պատմուածքներու այն հաւաքածոյին մասին, որուն իբրեւ յառաջաբան պիտի ծառայէ այս կտորը, քանի որ չեմ գիտեր, թէ իմ պատմուածքներէս որո՛նք թարգմանած է պրն․ Պալըգճեան, սակայն կերպ մը պիտի գտնեմ բան մը ըսելու, վասնզի պիտի խօսիմ ընդհանուր առմամբ գրելու մասին, եւ ի՛մ գրելուս մասին, իբրեւ ամբողջութիւն մը։

Գրելը իմ կեանքս է։ Նաեւ իմ արհեստս է։ Գրելը լաւ ապրելակերպ մըն է, ան կատարեալ արհեստն է որոշ տեսակի մարդու համար, ա՛յն մարդուն համար, որ ներքնապէս արագաշարժ է, որ շուտով կը ձանձրանայ, որ կը խորշի որեւէ՛ տեսակի բանտումէ, որ կը մերժէ իր ժամանակը խճողել գործի անիմաստութեամբ, որ պէտք է ազատ ըլլայ որեւէ՛ ժամանակ սլքտալու կամ ճամբորդելու կամ ուսանելու կամ պտոյտի ելլելու, որ կը սիրէ իր մտերմութիւնը, որ կը յուսայ քիչ մը ճշմարտութիւն սորվիլ, քիչ մը շնորհ ստեղծել, քիչ մը խնդուք պատճառել։ Գրողը մարդ մըն է, որ չի կրնար հանդուրժել աշխարհի կարգին, մարդ մը, որ պէտք է փորձէ թեթեւցնել հոգեվարքը անոնց, որ ստիպուած են հանդուրժել այդ կարգին, մարդ մը, որ պէտք է յուսայ կարգ մը բարեփոխութիւններ մտցնել այդ կարգին մէջ, մարդ մը, որ կը հաւատայ (գրեթէ այնպէս, ինչպէս մանուկները կը հաւատան), թէ բոլոր մարդերը օր մը ազատ պիտի ըլլան այն անարգ եւ հոգեքանդ ճնշումներէն, որոնք իրենց վրայ ի գործ կը դրուին աշխարհի ստորին կարգուսարքէն։ 

Գրող մը կը հաւատայ, թէ աշխարհի վրայ ամէն ոք կրնայ ազատագրուիլ ճշմարտութեամբ, արուեստով, Աստուծոյ շնորհքով, գիտութեամբ, սէրով։ Գրող մը կը ստեղծէ հոգի մը իրեն համար եւ հոգի մը իր ընտանիքին համար եւ հոգի մը իր ժողովուրդին համար, ո՛վ ալ ըլլան ասոնք։ Իր լաւագոյն վիճակին մէջ՝ գրող մը ներշնչուած արարած մըն է, եւ՝ ասիկա մեզի հաճելի ըլլայ կամ ոչ՝ ան կարող է բարձրագոյն արարած մը ըլլայ, բայց միանգամայն (եթէ ան լաւ գրող մըն է) ան կարող է ըլլալ նոյնքա՛ն հասարակ, որքան աշխարհի ամենէն հասարակ մարդը։ 

Եթէ որեւէ մէկը երբեւէ ստորին է՝ գրողը ստորին է այդ մարդուն հետ, որովհետեւ գրող մը պէտք է բոլոր բաները, բոլոր մարդիկը ըլլայ։ Եթէ պատահէր, որ լաւ գրող մը փողոցին մէջ հանդիպէր աշխարհի մեծագոյն մարդուն, ան պիտի գիտնար այդ մարդուն գաղտնիքը եւ պիտի ըլլար անոր եղբայրը, բայց միանգամայն պատահէր, որ ան հանդիպէր աշխարհի ամենէն սարսափելի ոճրագործին կամ ամենէն անհաւատալի ստախօսին կամ ամենէն տխմար խենթին, կամ ամենէն սնափառ յաւակնոտին, գրողը պիտի գիտնար նաեւ ա՛յդ մարդուն գաղտնիքը եւ անո՛ր ալ եղբայրը պիտի ըլլար։ Վասնզի գրողը մարդու ամբողջ ընտանիքն է։ Աստուծոյ եւ ճշմարտութեան բարեկամ մը ըլլալէ զատ, գրող մը է նաեւ կէս-խենթուկ, ծիծաղելի երեւոյթով մարդ մը, որ կը նստի իր գրասեղանին առջեւ եւ կը տքնի եւ գլանիկներ կը ծխէ եւ երեւակայելի ամէն հոգեվարքէ կ՚անցնի՝ մինչեւ շատ պզտիկ քանակութեամբ ճշմարտութիւն կը հանէ զինք շրջապատող սխալանքի եւ կեղծիքի եւ ապականութեան եւ իրաւաւութեան հսկայ ծովէն։ 

Իր մարմնին մէջ բացարձակ ոչնչութիւն մը -ապուշներու համար վհատեցուցիչ ընկերակից մը- ըլլալէ զատ, գրող մը վերջին մենաւոր մարդն է աշխարհի, եւ մարդերու մեծ խմբաւորումները -դասակարգեր, միութիւններ, ակումբներ՝ քաղաքական, մշակութային կամ որեւէ՛- կրնան շնորհակալ ըլլալ Աստուծոյ, որ գրողը տակաւին մենաւոր է, որովհետեւ անոր մէջ կը գտնուի իւրաքանչիւր մարդու փրկութիւնը, վասնզի իւրաքանչիւր մարդ մենաւոր է, բայց չ՚ընդուիր ատիկա, չ՚ուզեր, որ այդպէս ըլլայ, մղուած՝ վախէ, կամ անկարողութենէ, կամ ծուլութենէ, կամ ուրիշ բանէ։ Գրողը լաւագոյն եղբայրն է, եւ ամէնքէն աւելի մենաւոր մարդն է ան։

Բայց եւ այնպէս, պիտի նախընտրէի գրող ըլլալ, քան թէ Տէրը Աշխարհի»։ 

ՈՒԻԼԻԸՄ ՍԱՐՈՅԵԱՆ

Նիւ Եորք, 3 յունուար, 1947

ԿԱՏՈՒՆ
ՈՒԻԼԻԸՄ ՍԱՐՈՅԵԱՆ
(Թարգմանութեամբ Սահակ Պալըգճեանի)

«Կատու ունի՞ս դուն», հարցուց պզտիկ աղջիկը՝ չմշկաւոր պզտիկ այն մարդուն, որ մայթին վրայ նոր տարածուած շաղախը կը հարթէր։ 

«Մեծ խոշոր կատու մը ունիմ», ըսաւ մարդը եւ «միաու» կ՚ըսէ անիկա»։

Պզտիկ աղջիկը վար նայեցաւ մարդուն, որ ձեռքերուն եւ ծունկերուն վրայ էր, եւ ծեփիչով արագօրէն կ՚աշխատէր, կակուղ շաղախին մակերեսը յղկելով։ Աղջիկը խորհեցաւ, թէ հրաշալի էր խոշոր կատուն, ու մարդուն մլաւելու կերպը իրապէս սքանչելի էր։ Մարդը կրնար ի՛նք ըլլալ խոշոր կատուն, իր ձեռքերուն եւ ծունկերուն վրայ կեցած։ 

«Միաու» ըսաւ մարդը, «միաու» եւ գլուխը բարձրացուց ողբագին կանչ մը արձակող կատուի մը պէս։ 

Չէր կատակեր։ Ա՛յդ էր ամենէն աղուորը։ Աղջիկը շատ ախորժեցաւ կատուէն։

Մարդը մայթին վրայ կ՚աշխատէր առտուան ութէն ի վեր եւ հիմա շուրջ տասնուկէս էր։ Շրջակայքը լաւ էր, ովկիանոսին մօտ։ Մաքուր տուներ, ամէնքը՝ նմանօրինակ։ Ամուսինները՝ գրասենեակի պաշտօնեաներ պզտիկ եկամուտներով, կիները աղէկ տանտիկիններ եւ պրիճ խաղացողներ եւ ձայնասփիւռ ունկնդրողներ։ Մարդը ամբողջ առտուն մտիկ ըրեր էր անկիւնի տան ձայնասփիւռը։ Շիքակոյէն ճազի նուագախումբ մըն էր՝ սրամիտ ծանուցանողով մը։ Բառերը յստակօրէն չէր կրնար լսել, բայց ծանուցանողին սրամիտ ըլլալը կրնար հասկնալ բառերը ըսելու կերպէն եւ ձայնին շեշտէն, սրամտութեան եղանակաւորումէն։ Երաժշտութիւնը շատ աղուոր էր առտուան մէջ։ Գիտէր, թէ ծովն ալ շատ հեռու չէր, եւ կրնար հոտոտել զայն։ Այստեղ աշխատանքը շատ կը սիրէր, որովհետեւ ինք Միշընէն էր, քաղաքի ներսէն, ուր տուները կից են իրարու եւ օդազուրկ, ա՛յդ էր իր աշխարհը։ Իր աշխատանքը մի՛շտ քաղաքին մէջ եղած էր, ուր ահագին աղմուկ կար, ահագին անցուդարձ եւ ծուխ, եւ քարիւղի եւ փտած բաներու հոտ, խեղճ մարդիկ, բո՛ւն քաղաքը, զոր այնքան լաւ կը ճանչնար։ 

Հոս, Սանսէթի մէջ, տարբեր էր ամէն ինչ, եւ ինք խոր կը շնչէր, հոտոտելով ծովն ու թարմ մարմանդները։ 

Տարիքով երիտասարդ չէր, բայց, ինչպէս աշխատաւորները, պարկեշտ, պարզ միտք մը ունէր եւ ազնիւ սիրտ, եւ իր մէջ կարողութիւնը կար պատանիի պէս վարուելու ամէն լաւ բանի հանդէպ, որուն հանդիպէր իր ճամբուն վրայ։ 

Պզտիկ աղջկան ժամանումը եւ կատուի մասին հարցումը շատ երջանկացուցին զինք։ 

«Բարի՞ կատու մըն է», հարցուց պզտիկ աղջիկը։ 

«Բարի է երբեմն», ըսաւ մարդը, իսկ երբեմն շատ չար է»։

«Ե՞րբ քու կատուդ բարի կատու մըն է», հարցուց պզտիկ աղջիկը։ 

«Երբ մուկ կը բռնէ», ըսաւ մարդը։ 

«Ե՞րբ չար է», հարցուց պզտիկ աղջիկը։ 

«Երբ չբռնէ», ըսաւ մարդը ծովը հոտոտելով եւ երիտասարդ ու երջանիկ զգալով ինքզինք։ 

Պզտիկ աղջիկը այս մասին մտածեց իրեն համար երկար ժամանակ, տասը կամ տասնմէկ երկվայրկեան, մինչ մարդը ուրիշ հարցումի մը սպասելով, ըսաւ․ «Միաու, միաու»։

«Կատուն ինչպէ՞ս մուկ կը բռնէ», հարցուց պզտիկ աղջիկը։ 

«Էհ», ըսաւ մարդը, «նախ կատուն կը պահուըտի։ Յետոյ մուկը դուրս կու գայ։ Յետոյ կատուն կը խոյանայ մուկին վրայ, եւ այն ատեն՝ երթաս բարով մուկ»։ 

«Երթաս բարո՞վ», ըսաւ պզտիկ աղջիկը։

«Երթաս բարով», ըսաւ մարդը։ 

«Երթաս բարո՜վ», ըսաւ պզտիկ աղջիկը։ 

«Անշուշտ», ըսաւ մարդը։ «Կատուն կ՚ուտէ մուկը»։

«Ցաւ կը պատճառէ՞» հարցուց պզտիկ աղջիկը։ 

«Կը խորհիմ, թէ հարկաւ մուկին ցաւ կը պատճառէ», ըսաւ մարդը։ «Կատուին ցաւ չի պատճառեր, սակայն» ըսաւ։ «Կատուն կը սիրէ ատիկա։ Միաու», ըսաւ։

Չմշկաւոր պզտիկ տղայ մը հասաւ եւ պզտիկ աղջկան քով կանգ առաւ։ 

«Ի՞նչ կը շինես», հարցուց մարդուն։ 

«Մայթը կը նորոգեմ», ըսաւ մարդը։

«Խոշոր կատու մը ունի ան», ըսաւ պզտիկ աղջիկը պզտիկ տղուն, եւ «եւ կատուն մուկ կը բռնէ»։

«Ի՞նչ է անունը», հարցուց պզտիկ տղան։

«Վագր», ըսաւ մարդը։

«Միաու», ըսաւ պզտիկ տղան։ 

Առանց ուրիշ խօսքի, պզտիկ տղան ու պզտիկ աղջիկը չմշկելով միասին հեռացան, «միաու» ըսելով։ 

Աշխատանքը գրեթէ վերջացած էր։ Մարդը թարմ շաղախի պզտիկ տարածութիւն մը յղկեց եւ կանգնեցաւ, դէպի ծով նայելով, վայելելով մաքուր բոյրը։ Իր գործիքները կտաւէ տոպրակի մը մէջ դրաւ եւ մէկ տնաշարք քալեց հանրակառք առնելու եւ քաղաք վերադառնալու համար։ Երբ պզտիկ տղան եւ պզտիկ աղջիկը վերադարձան, ան մեկնած էր։ 

Կեցան, միասին նայելով անոր ըրած աղուոր գործին։ Մայթը աղուոր էր ու մաքուր, առանց կոտրուած մասերու։

«Ան ըրաւ ասիկա», ըսաւ պզտիկը։ «Կատու ունեցող մարդը»։ 

«Դեռ կակուղ է», ըսաւ պզտիկ տղան։ «Միաու»։

Ոստ մը առաւ մարմանդին վրայէն եւ այդ ոստով իր սկզբնատառերը փորագրեց թարմ շաղախին մէջ։ Տ․ Ռ․ «Ի՞նչ է քու երկրորդ անունդ, Էլլա՛», ըսաւ պզտիկ աղջկան։ 

«Հակըն», ըսաւ պզտիկ աղջիկը; 

Պզտիկ տղան երկու սկզբնատառ եւս փորագրեց կակուղ շաղախին մէջ։ 

Իր սկզբնատառերը անկիւն մըն էին, եւ պզտիկ աղջկանինները ուրիշ անկիւն մը։ 

Շատ յստակօրէն քանդակեց սկզբնատառերը։

Պզտիկ տղան խորհեցաւ, թէ շատ աղուոր բան մըն էր՝ նոր մայթին կակուղ շաղախին մէջ իր սկզբնատառերը ունենալ Էլլա Հակընի սկզբնատառերուն քով։ Շուտով, շաղախը պիտի կարծրանար եւ իրենց սկզբնատառերը մայթին վրայ պիտի մնային առյաւէտ։ Խորհեցաւ, թէ սքանչելի էր ասիկա։ Շուտով պիտի մեծնային եւ համալսարան աւարտէին եւ ինք հեռուն պիտի երթար, Նիւ Եորք, թերեւս, կամ թերեւս Եւրոպա, եւ ետ պիտի գար, եւ քալելով պիտի գար փողոցն ի վար ու յանկարծ կանգ առնէր անկիւնը ու տեսնէր իր սկզբնատառերը շաղախին մէջ, միշտ նո՛յն։ Տ․ Ռ․ , Տէյվիտ Ռոմիկ, ինքն իսկ։ Եւ Է․ Հ․, Էլլա Հակըն, իր սիրած աղջիկը։ 

«Ան լաւ մարդ էր», ըսաւ պզտիկ աղջիկը։ 

«Գիտեմ», ըսաւ տղան։

Միասին կեցած էին իրենց չմուշկներով, նոր մայթին նայելով։

Պզտիկ տղան սկսաւ դարձեալ փորագրել թարմ շաղախին մէջ, նոր մայթին ճիշդ մէջտեղը։ 

Մէկ գիր փորագրեց՝ Մ, յետոյ պզտիկ աղջկան դարձաւ։ 

«Ինչպէ՞ս ճիշդ կը հեգես «Միաու» ըսաւ։

«Միաո՞ւ», ըսաւ պզտիկ աղջիկը։ «Չեմ գիտեր։ Մի՞թէ բառ մըն է»։

«Հարկաւ բառ մըն է», ըսաւ պզտիկ տղան։ «Միաու», ըսաւ՝ ջանալով երեւակայել, թէ ինչպէ՛ս կարելի էր գրել նման ձայն մը։ 

Չկրցաւ գրել, սակայն։

«Ի՞նչ գրեմ», հարցուց պզտիկ աղջկան։ «Չեմ գիտեր «միաու» գրել, ոչ ալ դուն գիտես»։

Մ գիրը յղկեց իր մատներով, բայց շատ լաւ չէր թուեր, ուստի որոշեց նոր մայթին վրայ լաւագոյն տեղ մը բան մը գրել։

Կ՚ուզէր կատու ունեցող մարդը պահել իր յիշողութեան մէջ, որովհետեւ ճշմարտապէս գիտէր, թէ շատ կարեւոր էր ասիկա, եւ պզտիկ աղջիկն ալ գիտէր։ 

Մէկ բառ փորագրեց՝ «Կատուն» եւ ըսաւ «Միաու»։ Պզտիկ աղջիկն ալ ըսաւ՝ «Միաու», եւ ապա անոնք չմշկելով հեռացան միասին…

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ