ՄԱՏԹԷՈՍ ԶԱՐԻՖԵԱՆՒ ՋԵՐՄ ՆԱՄԱԿՆԵՐԸ՝ ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐՈՒՆ. «ՊՈԼՍՈՅ ՕԴԸ, ՋՈՒՐԸ ՈՒՐԻ՜Շ Է»

Պոլսահայ գրող Մատթէոս Զարիֆեանի (1894-1924թթ.) նամակները անոր քերթուածներուն, օրագրութեան ու արձակ էջերուն հետ ամբողջութիւն կը կազմեն եւ նոյնպէս կը բացայայտեն բանաստեղծի նուրբ եւ անկեղծ էութիւնը։ Իր հարազատներուն Զարիֆեան նամակներ գրած է՝ մանաւանդ իր հիւանդութեան եւ բուժման օրերուն։ Ջերմ են ինչպէս մօրը, այնպէս ալ քրոջը՝ Պերճուհիին գրուած տողերը։ 

Ատանա, 10 մարտ 1914

Սիրելի մայրս,

Քանի օր է որ կ՚ուզեմ գրել, բայց միշտ պատճառ մը կ՚ըլլայ որ չկարենամ։

Անշուշտ հիւանդութեանս մասին անհամբեր տեղեկութիւն կը սպասէք։ Բացարձակապէս առողջացած եմ. ամէն ինչ անցաւ։ Բաւական ծանր հիւանդութիւն մը անցուցի, մանաւանդ՝ վտանգաւոր հիւանդութիւն մը, բայց, փառք Աստուծոյ, վրայէս նետեցի՝ շնորհիւ առողջ եւ ուժով մարմինիս։

Շաբաթ մըն է որ ֆրանսական հիւանդանոցը փոխադրուած եմ։ Ամերիկեան հիւանդանոցէն բնաւ գոհ չմնացի։ Եկած օրս այնքան տկարացած էի, որ ոտքի վրայ իսկ չէի կրնար կենալ. զիս շալկելով վեր հանեցին։ Բայց մէկ շաբաթուան մէջ այնքան լաւ խնամեցին զիս սէօռերը՝ որ հիմա, օրը քանի մը անգամ ամբողջ շէնքին մէջ կը պտտիմ։ Բժիշկը այսօր ըսաւ, թէ տասը օրէն կրնամ հիւանդանոցէն մեկնիլ։

Կիւլպէնկը ամէն օր քովս կու գայ, նաեւ՝ Գալուստ պէյին տղան, Արթին պէյը եւ Պօղոս էֆ. Խիւպէսէրեանը։ Ամբողջ քաղաքը գիտէ, թէ ես հիւանդ եմ. միշտ տեղեկութիւն կ՚ուզեն, մանաւանդ՝ աշակերտներուս ծնողները։ Ամէն կողմ մեծ համակրութիւն շահած եմ. ամէնքը կը հետաքրքրուին ինձմով։

Ամերիկեան հիւանդանոցը եղած ատենս՝ նոյնիսկ կաթ չէի կրնար խմել. թէ՛ ախորժակ չունէի եւ թէ կերածս անմիջապէս ետ կու տայի։ Հիմա այնքան սաստիկ բացուած է ախորժակս՝ որ գիշեր ցերեկ, ժամը անգամ մը կ՚ուտեմ եւ չեմ կշտանար։ Այսօր բժիշկը հացի արտօնութիւն տուաւ։

Ատանա, 21 մարտ 1914

Սիրելի մայրս,

Ասկէ գրեթէ 10 օր առաջ նամակ մը գրած էի, որուն պատասխանը տակաւին չառի։ Անկէ ի վեր առողջութիւնս անբաղդատելիօրէն բարւոքեցաւ։ Կատարելապէս առողջացած եմ այլեւս։ Շաբաթէ մը ի վեր է որ սկսած եմ պտտիլ քաղաքին մէջ։ Տեսնողները հրաշք է կ՚ըսեն, այնքան որ գիրցած եմ երկու երեք շաբթուան մէջ, շնորհիւ ֆրանսական հիւանդանոցին մէջ շռայլուած խնամքներուն։ Այս երկու շաբթուան մէջ 7 քիլօ աւելցեր եմ - անհաւատալի բան։ Ամէն բան կ՚ուտեմ... անանկ սարսափելի ախորժակ մը ունիմ որ... կ՚ուտեմ, կ՚ուտեմ՝ չեմ կշտանար։

Հինգշաբթի Կիւլպէնկին հետ պիտի ճամբորդէինք, բայց հոգաբարձութեան հետ խնդիրս վերջնականապէս կարգադրուած չըլլալով՝ ստիպուեցանք երեքշաբթի օրուան յետաձգել։ Պէյրութ քանի մը շաբաթ կը մնամ, յետոյ Պոլիս կու գամ։ Ըսածնիդ շատ ճիշդ է. Պոլիս եթէ գամ, շատ աղէկ պիտի ըլլամ։ Պոլսոյ օդը, ջուրը ուրի՜շ է։ Այսօր հոս, վաղը հոն կը պատիմ։ Բժիշկը կ՚ըսէ, թէ առաջուընէ աւելի առողջ պիտի ըլլամ եւ սոսկալի գիրնամ... ։

Հիւանդանոցին մէջ այնքան հանգիստ եմ որ բաժնուիլը դժուար պիտի ըլլայ։ Գրեթէ տունիս պէս եմ։ Այնպէս որ, սիրելի մայրս, կը տեսնես, թէ ա՛լ հոգ ընելու որեւէ պատճառ չկա՜յ։ 

Պէտք է փառք տալ Աստուծոյ, որ զիս մեղքցաւ եւ անդիի աշխարհէն նորէն ասդիի աշխարհը բերաւ։ Երբեմն, հաւ կերած ժամանակս, կը մտածեմ այն սեւ օրերուն վրայ երբ կա՛թ իսկ չէի կրնար խմել եւ օրերով անսնունդ կը մնայի... միշտ ե՛տ տալով ամէն բան։

Պէյրութ, 13 մայիս 1914

Սիրելի Սիրան,

Հակառակ կամքիս, պիտի չկրնամ երկար նամակով մը պատասխանել նամակիդ։

Հիւանդութեանս հետքերը գրեթէ անհետացած են, սակայն անսահման տխրութիւն մը կը տիրէ վրաս. ոչինչ կրնամ ընել։ Ամբողջ օրեր կ՚անցընեմ մինակս, շոճիներու մութ անտառներուն խորը, սիրական գիրք մը թեւիս տակ։ Աղօթէ՛ ինծի համար. գթացող մը չունիմ, աւա՜ղ... ։

Պանտըրմա, 9 հոկտեմբեր 1919

Սիրելի Լիւսի,

Կը ցաւի՞ս որ մեկնեցայ։ Ես՝ այո՜։ Միշտ ալ լաւ բան մը ունի տունը, մանաւանդ ձմեռը լա՜ւ է սեփական տան մէջ ըլլալը։

Ճամբորդելը անշուշտ գէշ չէ, եթէ սիրտդ խաղա՜ղ է։ Բայց երբ վիշտերդ պիտի գան ետեւէդ, ո՛ւր որ ալ երթաս, անշուշտ պիտի նախընտրէիր մնալ տունը, ուր վստահ ես, թէ սիրտ մը (եթէ ոչ բոլոր սրտերը) քեզի համար կը զգայ։

Այնքան տխուր եմ այս գիշեր, չեմ գիտեր ինչու։ Է՜հ, աւելի ուրախ բաներու մասին խօսիմ. չեմ ուզեր քեզ ալ տրտմեցնել։

Մինչ ես կը գրեմ քեզի, մեր խումբին միւս զինուորները թուղթ կը խաղան այն սեղանին վրայ։ Այնքան աղմուկ կ՚ընեն։ Կը խնդան, կը պոռան եւ անփոյթ կը ծխեն։ Երբեմն այնքան բուռն կը վիճաբանին, որ կարծես պիտի կռուին։ Այնպէս երեխաներ են։ Երբեմն անոնց նման կ՚ըլլամ եւ ամէն բան կը մոռնամ, թէեւ բաներ կան, որոնք մարդ չի կրնար դիւրութեամբ մոռնալ։ Անշուշտ չես հասկնար այս, որովհետեւ դեռ պզտիկ աղջիկ մըն ես։ Բան մը ըսեմ քեզի, Լիւսի, միշտ հանդարտ սիրտ մը ունեցիր, մի՛ ձգեր որ որեւէ զղջում կրծէ զայն. ուրիշ բան մը մի՛ ցանկար։ Այնքան ատեն որ այս տեսակ սիրտ մը ունենաս, կեանքը պիտի կարենաս վայելել։ Ա՛յն րոպէէն երբ ինքնադատապարտութեան կսկիծը մտնէ սրտիդ մէջ, վերջացած է, կեանքդ թունաւորուած է։ Զղջումը օգուտ չունի։ Լաւագոյն կեանքի մը իրական բաղձանքն ու ջանքերը նոյնիսկ՝ քեզի ետ չեն տար կորսուած երջանկութիւնդ։ Եղբօրդ պէս մի՛ ըլլար. ան շատ մեղքեր ունի իր սրտին, թէեւ պէտք չէ շատ մեղադրել զինք։ Շատ դժբախտ եղաւ ան։

Սկիւտար, 21 դեկտ. 1920

Սիրելի Պերճուհի,

Ստացայ վերջին նամակդ, որ, ինչպէս միշտ, այս անգամ ալ տխուր էր։ Սիրելիս, կը դատապարտես զիս նորէն, քեզի շուտ շուտ նամակ չգրելուս համար. իրաւունք ունիս տեսակէտէ մը, բայց ուրիշ տեսակէտէ մըն ալ ե՛ս իրաւունք ունիմ, թէեւ պիտի չըսեմ, թէ ո՛ր տեսակէտէն։

Եոլանտին հիւանդութիւնը տրտմեցուց զիս։ Իր ներկայ վիճակին մասին շուտով գրէ ինծի. այնչափ կարօտցած եմ զիրենք։ Այս շաբթու տուն գացեր էի եւ իրենց գլուխ-գլխի պատկերը հետս բերի։ Հիմա, սեղանիս վրայ, ձախ կողմս, աղուոր աղուոր ինծի կը նային. Եոլանտը՝ իր խորունկ, թախծոտ նայուածքով, իսկ Միրալտան իր զարմացած, կարծես հեռաւոր նուագի մը մտիկ ընողի երեւոյթով։

... Այսպէս, պարապ վայրկեաններուս իրենցմով կը զբաղիմ միշտ, ներշնչումի աղուոր աղբիւր մըն են ինծի համար։ Բանաստեղծութիւններս երթալով շատցան, բայց կարծեմ թէ հրատարակելիքս չկայ։ «Ոստան»ի նոր թիւին մէջ միայն քանի մը հատ պիտի երեւան. քեզի կը ղրկեմ։ Ի՜նչ ընեմ. ձեռքս անցած դրամը ստիպուած եմ բացառիկ սնունդի յատկացնել. բաւական աւրուած էի ժամանակ մը. հիմա տքթ. Խնդիրեանը կը դարմանէ զիս. միայն այս մարդը հասկցաւ հիւանդութիւնս։ Երկու շաբաթ է որ կ՚առնեմ իր դեղերը եւ անճանաչելի ըլլալու աստիճան բարելաւուած եմ։ Ամենէն աւելի՝ ախորժակ չունենալուս կը նեղուէի, իսկ հիմա կարծես թէ միջոց մը գտնելու է քիչ մը քիչ ուտելու համար... 

Գիրցայ եւ ուժովցայ շուտ մը։ Հրաշալի բժիշկ է, թէեւ Վահագնը մեռցուց, գիտես եա՜...։

Շատ կը փափաքիմ, որ գարնան միասին ըլլանք. ելիր եկուր մայիսին, կամ աւելի առաջ։ Կղզի կ՚երթանք, շատ աղէկ կ՚ըլլայ։ Մերինները Սկիւտար գալու միտք ունին. տուն մը յարմարցուցի, հաւանաբար մօտերս գան։ Շատ յարմար է, մեծ ալ է. եթէ գալու ըլլաք, առատ տեղ կայ։

Քունս եկաւ, գիշեր բարի՜։ Համբոյրներով։

Պէրպէրեան Վարժ., 21 ապրիլ 1921

Սիրելի Պերճուհի,

Առի վերջին անգամ գրած քարտդ։ Երկար ատենէ ի վեր չեմ գրած քեզի, եւ անշուշտ դուն նորէն վշտացած ըլլալու ես ինծի։ Բայց չես գիտեր, սիրելիս, ինչե՜ր, ինչե՜ր պատահեցան ինծի այս վերջերս։ Պատմելը երկար պիտի ըլլար, բայց պզտիկ գիծերով ըսեմ քեզի է՛ն կարեւորները։ Նախ ըսեմ, թէ նշանուած եմ - չխնդա՛ս։ Մատթէոսը կրնայ ընել եղեր ասանկ բաներ, կը տեսնե՞ս։

Պերճուհի, զմայլելի աղջիկ մը սիրած եմ։ Որչա՜փ պիտի ուզէի որ դուն հոս ըլլայիր. շատ շատ պիտի սիրէիր զինք, մեր genre աղջիկ մըն է, գոլէճէն նոր շրջանաւարտ եղած, նիհար, գրեթէ հիւանդագին, սեւ խորունկ աչքերով ու Մելիսանտի հոգիով... Զիս սաստիկ կը սիրէ. հարուստ չէ բարեբախտաբար. մէկ խօսքով իմ երազս է։ Մեր ամուսնութիւնը ուշ պիտի ըլլայ, 2-3 տարիէն։ Պիտի աշխատիմ կատարելապէս առողջանալ, քիչ թէ շատ դիրք մը շինել եւ յետոյ։

Ուրախ եղիր, Պերճուհի, եղբայրդ փրկուած է. ես միայն այսպիսի հոգիի մը միջոցաւ կրնայի կեանքին դառնալ. չես գիտեր որչա՜փ մթագնած էր իմ կեանքս այս վերջերս։ Կատարեալ խենթ մըն էի դարձած - փոխանակ ինքզինքիս նայելու՝ կ՚ընէի ամէն ինչ որ օր մը առաջ զիս պիտի մեռցնէր...

Բայց հիմա՜...

Ապրի՜լ կ՚ուզեմ - եւ կ՚ուզեմ՝ անո՜ր համար։

Ուրիշ կարեւոր դէպք մը (թէեւ անբաղդատելիօրէն նուազ կարեւոր) սա է՝ թէ բանաստեղծ եղած եմ։ Այս մասին երկար չգրեմ - քեզ տեսնելուս կը խօսինք։ Ինչ որ ամենէն կարեւորն է, Պերճուհի, սա՛ է թէ կ՚ուզեմ շուտով քեզի գալ։ Կը տեսնե՞ս, առաջ կը գրէիր այնչափ, ու չէի գար, բայց հիմա կ՚ուզե՜մ, կ՚ուզե՜մ։ Երթանք, Պերճուհի, երթա՜նք Լիբանանի շոճիներուն տակ, որպէսզի կեանքին դառնամ եւս. ես պէտք է որ ապրի՜մ։ Եւ այնչափ դիւրին է ասիկա. բաւական է որ ես ուզեմ։ Բժիշկս (Խնդիրեանը) կը վստահեցնէ, թէ քանի մը ամսուան հեռացումով ես կատարելապէս կը բուժուիմ։ Արդէն մեծ բան մը չէ հիւանդութիւնս։ Պերճուհի, նամակս առնելուդ պէս ինծի ճամբու ծախքի համար դրամ ղրկէ. հոդ գալուս պէս գիրքերս կը ծախենք, ու ես կը վճարեմ, քանի որ չեմ ուզեր որեւէ ձեւով պարտական մնալ։

Մեծ-Կղզի, 3 դեկտ. 1922

Սիրելի Պերճուհի,

Վերջապէս հոս եկանք երկու օր առաջ։ 

Քաղաքական անորոշ կացութիւնը ստիպեր էր մեզ մինչեւ հիմա Սկիւտար մնալ։ Ասիկա ըսել չէ, թէ հիմա բարւոքած է կացութիւնը. ընդհակառակը. բայց խորհեցայ, թէ խոհեմութիւն չէր աւելի երկար ատեն ենթարկուիլ մեր «Թէփէ»ի սարսափելի հովին։ Առողջական վիճակս շատ շատ աղէկ է, ամէն ատենէ աւելի լաւ կը զգամ ինքզինքս, կարծես թէ բնաւ հիւանդ չեմ... 

Նոր տուներնիս շատ կը սիրեմ կոր - սքանչելի պարտէզ մը ունինք, վարդերով եւ միմոզաներով։ Ճիշդ պատուհանիս տակ գտնուող վարդենին անհամար կարմիր կոկոններով ծածկուած է, քանի մը օրէն կը բացուին։ Խաղաղ, անոյշ մթնոլորտի մը մէջ ենք հոս, բայց հոգինիս հանգիստ չէ... Պոլիսը հիմա զարհուրելի խառնարան մըն է. կրնանք մէկ ժամէն միւսը այդ խառնարանին մէջ հալիլ... թէեւ, չկարծես թէ շատ միտք կը յոգնեցնեմ ըլլալիքին վրայ. գիտես թէ բաւական փիլիսոփայ եմ... Առտուէ առտու միայն, թերթերը աչքէ անցուցած ատենս, քիչ մը կը մտմտամ. անկէ յետոյ ամէն բան կը մոռնամ՝ մտածելու համար վաղուան բացուելիք վարդերուն... Այսօր շատ աղուոր օդ մը ունինք։ Կիրակի է, բայց դուրս պիտի չելլեմ։

Թերեւս նորէն բաւական պիտի նեղուիմ հոս ձմեռը, բայց ի՜նչ ընել. բժիշկ մը գտած է, թէ այս հիւանդութեան դեղերէն մէկն ալ... ձանձրոյթն է։

Մեծ-Կղզի, 19 դեկտ. 1922

Սիրելի Պերճուհի,

Հայրիկը այսօր-վաղը Պոլիս պիտի իջնէ՝ քեզմէ նամակի յոյսով. ես ալ առիթէն կ՚օգտուիմ քեզի գրելու։ Ձանձրոյթս փարատելու մեծագոյն միջոցս նամակ գրելն է, ասկէ աւելի մեծ մխիթարութիւն չունիմ։

Սիրանը եւ Լիւսին հարկաւ ողջ առողջ հասան հոդ. տակաւին իրենց ճամբորդութեան մասին տեղեկութիւն չունինք։ Թէեւ Լիւսիէն նամակ մը ստացանք, բայց այդ նամակը ճամբորդութեան սկիզբը գրուած էր. մնաց որ Լիւսիին նամակը կարդալու համար բացառիկ ոյժ մը ունենալու է մարդ...

Կ՚երեւակայեմ թէ բաւական «շէնլիքցաք» դուք հոդ. երանի՜ թէ ես ալ հոն ըլլայի։ Միրալտան, Եոլանտան ով գիտէ ո՛րչափ ուրախ են. թող Սիրանը անպատճառ հայերէն սորվեցնէ երկուքին ալ. ուրիշ ամէն բանէ աւելի կարեւոր է այդ։ Եթէ 10 լեզու ալ գիտնան եւ հայերէն չգիտնան՝ անհանդուրժելի շփացածներ միայն կ՚ըլլան։ Քեզ տեսնեմ, աղջիկներդ «մտաւորական» ըրէ, որ վրանին նայիմ ու քէ՜ֆս գայ։

Մենք հոս կը շարունակենք նոյն կեանքը։ Ես աղէկ եմ. հետզհետէ կը զօրանայ հաւատքս, թէ պիտի աղէկնամ։ Վերջին քրիզս անհաւատալիօրէն թեթեւ անցաւ։ Սկիւտարի մէջ ունեցածներս ալ շատ թեթեւ էին։ Կ՚երեւի ասանկով քիչ քիչ բոլորովին պիտի դադրի այս անպիտան արիւնը, ուրկէ վերջ՝ վէրքս ալ պիտի չորնայ լմննայ։ Քրիզիս միջոցին, տքթ. Թալան կանչեցինք. կ՚ուզէի որ հոս թուրք բժիշկ մը գիտնար հիւանդ ըլլալս եւ արիւնին ատենը տեսնէր զիս, ինչու որ՝ վերջը հազար վկայ պէտք է որ երեսս նայելով հասկնայ, թէ հիւանդ եմ։ Աղէկ մարդ մըն էր. իր կինն ալ թոքախտաւոր եղած եւ աղէկցած է եղեր. ինծի համար ըսաւ, թէ հիւանդութիւնը իր aigu վիճակէն ելած է, եւ վտանգը անցած կարելի է համարել։ «Արիւնէն մի՛ վախնաք», ըսաւ, «բաւական է որ տաքութիւն չունենաք»։ Ես գրեթէ բնաւ տաքութիւն չունիմ։

Կարօտագին կը սպասեմ գարնան օրերուն, որպէս զի սանկ քիչ մը պտտիմ։ Կաղանդին երկու շաբաթ մնաց. մենք հոս միտք ունինք Նուարդը եւ իր բանակը կանչելու, որպէս զի քիչ մը զուարթ ըլլանք։ Մայրիկին անուշապուր եփել պիտի տամ։ Կաղանդի առթիւ ձեզի համար աղուոր մաղթանքներ ունիմ . ես հիմա սուրբի մը կեանքը կ՚ապրիմ, անանկ որ իրաւունք ունիմ կարծելու, թէ իմ մաղթանքներս կը կատարուին։

Հոդ հիմա բազմահազար հայութիւն մը կայ. հարկաւ հանդէսներ, բանախօսութիւններ կ՚ըլլան - ինչպէս մայրիկը՝ իր հաւերը, հայերն ալ ա՛յդ բաները անպատճառ հետերնին կը տանին։ Եոլիկին համար աղուոր քերթուած մը պիտի գրեմ, որ արտասանէ։ Հիմա շատ ծոյլ եմ քերթուած գրելու մէջ։ «Ճակատամարտ»ի կաղանդի թիւին համար հազիւ կրցայ բան մը գրել։ Արդէն հին ճաշակները եւ ուղղութիւնը կորսուած գացած են, ու նո՜ր բաներ կազմուելու վրայ են։ Կ՚ուզեմ մեծ, լայնաշունչ բաներ գրել, բոհեմ կամ վէպ, բայց հիւանդագին վիճակս թոյլատու չէ։ Ա՜խ, եթէ անգամ մը աղէկնամ...

Բրինքիբօ. 4 փետր. 1923

Սիրելի Պերճուհի,

... Ուզած թարգմանութիւններդ սկսայ ընել եւ յաջորդով պիտի ղրկեմ. յոգնելու բան չկայ. ընդհակառակը, աղուոր զբաղում մըն է։

Ա՜խ, Պերճուհի, չես գիտեր որչափ կը նեղուիմ. երբեք այսչափ զգացած չէի մինակութեան տաղտուկը։ Ես որ ատենօք այնչափ կը սիրէի առանձնութիւնը՝ հիմա պարզապէս կը վախնամ անկէ...

Ինչ որ է, մեծ բան մը չմնաց. գարնան կը յուսամ, որ տրամադրութիւնս պիտի փոխուի։ Կը խորհիմ վէպս շարունակել, բայց այդ յոգնութենէն ալ կը վախնամ, երբ որ հոդ գամ, կ՚աւարտեմ եւ տպել կու տանք։ Կը յուսամ որ աղուոր բան մը պիտի ըլլայ. դուն շատ պիտի սիրես։

Կը խնդրեմ, որ քեզի ղրկած ֆրանսերէն poesieներուս մէկ քոբին ղրկես ինծի։ Հոս չունիմ ես. մէկու մը պիտի ղրկեմ. հաւնեցա՞ր։

Տակաւին սանաթորիումի մասին կը խօսինք... 2-3 տարի առաջ եթէ ըլլար՝ կը հասկնայի, բայց հիմա շատ անտրամաբանական բան մըն է ելլել սանաթորիում երթալը։ Հոն գացողը նիւթական դժուարութիւն պէտք չէ որ ունենայ։ Այլապէս, եթէ ձախող բան մը պատահի՝ կրնայ էշ-նահատակ ըլլալ. եւ յետոյ այն գլխաւոր պատճառը որով պէտք էր որ սանաթորիում երթայի՝ հիմա գոյութիւն չունի այլեւս. ըսել կ՚ուզեմ, թէ առաջուան պէս խենթ չեմ հիմա եւ պարզապէս կը գուրգուրամ առողջութեանս վրայ։ Չկարծէք թէ սանաթորիումի մէջ մարդուն հոգի կու տան. անոնց ըրածէն շա՛տ աւելին կ՚ընէ հոս մայրիկը ինծի։ Անշուշտ, մաքրութիւնը եւ այլն քիչ մը աւելի թեքնիք հիմերու վրայ դրուած են հոն, բայց ատոնց փոխարէն մեծ անպատեհութիւններ ալ կան - զոր օրինակ՝ միշտ հիւանդներով շրջապատուած ըլլալու տանջանքը, հայրենաբաղձութիւնը, օտարներու դժկամ անտարբերութիւնը, սիրելիներէդ հեռու մեռնելու հեռանկարը... Ասոնք բոլորը ինծի պէս հիւանդի մը համար շատ մեծ նշանակութիւն ունեցող բաներ են։ Չեմ խօսիր ճամբորդութեան դժուարութիւններուն վրայ։ Եւ յետոյ, առողջական վիճակս ներկայիս կը գտնուի այնչափ հիանալի շրջանի մը մէջ, որ յիմարութիւն է որեւէ փոփոխութեան ենթարկել ներկայ ապրելակերպս։ Զգալիօրէն կը դիմեմ դէպի բարելաւում։ Իւրաքանչիւր անցնող օրուան հետ քիչ մը աւելի կը զօրանայ վերջնական բուժումի հաւատքս։ Հիանալի ախորժակով կ՚ուտեմ - հիմա չեմ վախնար շատ ուտելէ, քանի որ արիւնահոսութեան վտանգը հեռացած է։ Վաղը պիտի սկսիմ ձկան իւղի 4-րդ քիլօն... Ամառը, շատ տաք օրերուն, լաւ տեսակ ձիթաիւղ պիտի խմեմ։ Իւղը շատ օգտակար կու գայ կոր ինծի, ինչպէս նաեւ խավիարը - մեղք որ այս տարի զարհուրելի սուղ է, ինչպէս ամէն բան։

Այսպէս, սիրելիս, այս ամառ ալ տեղէս չեմ խախտիր (պայմանաւ որ չստիպուիմ...) իսկ աշունին՝ շատ կը փափաքիմ Եգիպտոս անցնիլ. հոս ձմեռը աղէկ չէ ինծի...

Բրինքիրօ, 6 բետր. 1923

Սիրելի Պերճուհի,

Օրերէ ի վեր անձկալից նամակի կը սպասենք Պէյրութէն, բայց մինչեւ այսօր ոչ մէկ լուր. ու հազար տեսակ բան կ՚անցնի մտքերնուս. ի՞նչ եղաք, ի՞նչ եղան աղջիկները, ինչո՞ւ տող մը բան չեն հաճիր գրել, ի՞նչ տեսակ զգացում է ասիկա։

Հոս քաղաքական կացութիւնը ամէն ատենէ աւելի մութ է. ոչ ոք գիտէ, թէ ինչ պիտի ըլլայ այս ամէնուն վերջը. այս օրերս ամէնուն բերանն է, թէ պատերազմ պիտի ըլլայ։ Ես անձնապէս շատ վախցած չունիմ, բայց վերջապէս սիրտս սանկ պզտիկ «թըբ» մը կ՚ընէ հարկաւ... Ֆրանքին վիճակը ողորմելի է այս օրերս։ Գոնէ ե՛ս ասանկ չըլլայի եւ իմ գլխուս ճարը նայէի։ Մինչեւ ե՞րբ պիտի ըլլամ ես ձեր վիզին կախուած այս խոշոր քարը։

Ցուրտ, խոնաւ իրիկուն մըն է։ Կարօտագին կը սպասեմ արեւին բացուելուն՝ քիչ մը պտտիլ կարենալու համար։ Առողջական վիճակս՝ հակառակ գէշ օդին՝ շատ աղէկ է։ Անցեալ շաբթու չափազանց տառապեցայ ակռայի ցաւէ մը. վերջապէս քաշել տուի եւ ազատեցայ... 

Մութ է, եւ աչքերս չեն տեսներ որ աւելի երկար գրեմ։

Բրինքիբօ, 20 փետր. 1923

Սիրելի Պերճուհի,

Անձկալից սպասումէ մը յետոյ, ստացանք վերջապէս շատ մը նամակներ ձեզմէ։ Մեր այս տխուր կեանքին մէջ միակ սիրելի անակնկալը նամակ ստանալն է, բայց դժբախտաբար շուտ շուտ չէք գրեր։

Նուարդը մեզի էր երկու օր է. այսօր պիտի երթայ։ Երէկ գիշեր, հայրիկին պառկելէն ետք, բաւական մը նստանք ու կրակարանին շուրջ՝ հին օրերը վերյիշեցինք - քու եւ իր մանկութիւնը, մեծ հայրիկը, մեծ մայրիկը, Կէտիկ-Փաշայի մեր տունը, յետոյ... իր միակ սէրը՝ Հրանդը, յետոյ՝ մեր ընտանիքին մեռելները՝ խեղճ Տօնիկը, Վահագնը... Ալէմտաղին... Սրբուհին... 

Այս նիւթը անշուշտ տրտմեցուց զիս քիչ մը եւ պատճառ եղաւ որ մեր tete a tete-ը վերջ գտնէր։

Երկու շաբաթէ ի վեր յուսահատեցնող օդ մը կ՚ընէ հոս. երկնքի երես տեսած չունինք. այս տարի կարծես թէ գարունը կ՚ուշանայ..․

Ուզած թարգմանութիւններդ ըրի. շատ հաճելի աշխատութիւն մը եղաւ։ Գիտե՞ս, գաղափար մը ունեցայ - կը խորհիմ երկու հատորներէս ընտրանօք կտորներ ֆրանսերէնի վերածել բաւական թիւով ու պզտիկ հատորի մը ձեւին տակ հրատարակել հոդ կամ Փարիզի մէջ։ Այս մասին պիտի գրեմ Պրն. Չօպանեանին...

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան