ՀԱՇՈՒԵՏՈՒՈՒԹԻՒՆ

Իր յաջորդ հարցով Արամ Ա. Կաթողիկոս կ՚անդրադառնայ տասնամեակներ շարունակ հայ ժողովուրդը յուզող հիմնական հարցի մը. սփիւռք եւ Հայաստան յարաբերութիւն: Երկար ժամանակ լուրջ խնդիր եղած, է թէ ո՞ւր է սփիւռքի դերը հայրենիքի կազմաւորման մէջ. «Ժառանգութիւն» կուսակցութիւնը հրապարակած է գրագիր մը՝ «Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւնները» խորագրի տակ, որուն մէջ կը կարդանք. 

«Սփիւռքը, ըլլալով 20-րդ դարասկիզբի մեծ եղեռնի եւ անոր հետեւած հայաթափման ողբերգական հետեւանքը, իր բուն էութեամբ բացասական երեւոյթի արգասիք է: Բայց ի հեճուկս չարակամներու, այսօր սփիւռքը դժբախտութենէն վերածուած է բարեբախտութեան՝ անկախութիւն վերստացած Հայաստանի համար դառնալով նիւթական ու հոգեւոր նեցուկ»: Ինչքանով հոգեւոր նեցուկ՝ չենք գիտեր, սակայն պարզ է, որ Հայաստան որոշ ժամանակ սփիւռքը դիտեց (գուցէ կը շարունակէ դիտել) որպէս նիւթական աղբիւր. լաւապէս կը գիտակցինք, որ հայրենիքը երկար տասնամեակներ ունէր իր սեփական խնդիրները եւ, բնականաբար, պիտի չիկարենար լաւապէս զբաղիլ սփիւռքով եւ սփիւռքը իր կարգին ունէր իր խնդիրները եւ փոխադարձաբար պիտի չկարենար զբաղիլ հայրենիքով, սակայն ժամանակները անցան ու թէ՛ սփիւռքը եւ թէ Հայաստանը ստացան աւելի բարօր վիճակ. սակայն փոխադարձ յարաբերութեան խնդիրը միշտ ալ շարունակեց մնալ հարցական: 

Շատեր փորձեցին համոզել, որ սփիւռքի եւ Հայաստանի միջեւ երկուութիւն չկայ. անոնք մէկ ամբողջութիւն են, սակայն այս համոզումը այնքան ալ ճիշդ չէր, որովհետեւ հայրենիքը ամէն գնով սփիւռքը հեռու պահեց իր ներքին կեանքէն եւ նոյնպէս սփիւռքը հեռու մնաց հայրենիքէն. անոնց կապը եղաւ միայն նիւթականը, որ Հայաստանի համար հարստութիւն, իսկ սփիւռքի համար հոգեկան բաւարարութիւն կ՚ապահովէր: 

Նոյն կուսակցութիւնը իր ծրագիրին մէջ կ՚ըսէ. «Հայաստանի իշխանութիւնները պարտաւոր են օժանդակել սփիւռքի մէջ ապրող հայութեան, պաշտպանել սփիւռքի մեր հայրենակիցներուն իրաւունքն ու շահերը, ինչպէս նաեւ ընել կարելին, գործնական քայլերով համախմբելու համար սփիւռքի ողջ կարողութիւնը, ընդգրկելով նաեւ սփիւռքահայ անհատները, գիտնականները, մտաւորականներն ու արհեստաւորները». որպէս տեսական խօսք ու գաղափար ընտիր է, սակայն իրական գետնի վրայ ո՛չ մէկ արձագանգ ունի այս տողերը. եթէ ոչ անցեալին, ապա անցնող այս վերջին տասնամեակին Հայաստան առիթը ունէր իր օժանդակութիւնը ցոյց տալու Լիբանանի եւ Սուրիոյ հայութեան, որոնք ապրեցան ու կը շարունակեն ապրիլ դժուարին օրեր. հայրենիքը սփիւռքի դիմաց ինքզինք միշտ դրաւ «մուրացական»ի տեղ եւ միայն խնդրեց ու խնդրեց եւ սփիւռքը տուաւ ու տուաւ անմնացորդ: Այսօր Հայաստանի մէջ կը յիշուին մատներու վրայ հաշուող սփիւռքահայեր, որոնք իրենց հետքն ու անունը ձգած են իրենց նուիրատուութիւններու եւ հարստութեան շնորհիւ. ո՞ւր են միւսները. ո՞ւր են մտաւորականները, մշակոյթի գործիչներն ու հայկական արժէքները բարձր պահողները, որոնց համար հայրենիքը այն է՝ ինչ հայրենիքի մէջ ապրողին: 

Թէ՛ անցեալին եւ թէ այսօր սփիւռքը ո՛չ մէկ ըսելիք եւ ո՛չ մէկ կարծիք ունի յայտնելիք Հայաստանի հանդէպ. արդէն իսկ անկախութենէն անցած է աւելի քան երեսուն տարի եւ կը զարմանամ, թէ ինչո՞ւ համար Հայաստանի ազգային ժողովին մէջ չկայ գէթ սփիւռքահայ մը՝ որ ներկայացնէ սփիւռքը՝ իր բոլոր կուսակցութիւններով, յարանուանութիւններով ու գաղութներով։ Եթէ իրապէս Հայաստանը հայրենիքն է նաեւ սփիւռքահայուն, ինչո՞ւ համար սփիւռքահայ նախարարներ չունինք Հայաստանի մէջ՝ երբ ունինք հայ նախարարներ նոյնիսկ արաբական եւ կամ եւրոպական տարբեր երկիրներու մէջ. սփիւռքահայը այսօր Լիբանանի մէջ ձայն ունի, Սուրիոյ մէջ ձայն ունի, Եւրոպայի մէջ ձայն ունի, սակայն իր սեփական հայրենիքին մէջ ձայնի ոչ մէկ իրաւունք տրուած է. անտրամաբանական ըլլալ չի՞ թուիր: Նիւթական օգնութեան համար սփիւռքը մեծարել, սակայն զինք հեռու պահել միթէ շահագործում չէ՞: 

Եթէ Հայաստանը կ՚ուզէ ձայն ունենալ սփիւռքի մէջ, ապա պէտք է սփիւռքին ձայն տայ հայրենիքէն ներս. այսօր ունինք բազմաթիւ սփիւռքահայ մտաւորականներ, ազգային գործիչներ, որոնք Հայաստանի մէջ գործելով կրնան մեծապէս նպաստել հայ ժողովուրդին եւ ազգին: Մի քանի տարիներ առաջ գոյութիւն ունէր սփիւռքի նախարարութիւն եւ ձեւով մը կը փորձէր կապը ըլլալ Հայաստանին եւ սփիւռքին. ետքը նախարարութիւնը փոխուեցաւ յանձնակատարի. սակայն ի՞նչ օգուտ. թէ՛ սփիւռքի նախարարը, թէ՛ յանձնակատարը սփիւռքահայեր չէին. սփիւռքի հարցերը հասկնալու համար անոնց գլուխը նախընտրելի չէ՞ր ըլլար սփիւռքահայ մը դնել։ Այսօր սփիւռքը ունի բազմաթիւ հարցեր, որոնք անծանօթ են հայաստանաբնակ հայուն եւ գուցէ հայրենիքը ունի հարցեր, որոնք փոխադարձաբար անծանօթ են սփիւռքահայուն, սակայն անոնց միջեւ գործակցութիւն ստեղծելու համար պէտք է այդ երկու փորձառութիւնը միաձուլել եւ վերացնել այն երկուութիւնը. ո՛չ տեղացի հայ եւ ո՛չ ալ սփիւռքահայ մնայ, որովհետեւ մենք կը հաւատանք, որ մէկ է հայութիւնը ամբողջ աշխարհի մէջ՝ մէկ իր լեզուով, իր հայրենիքով, իր նպատակներով ու իտէալներով: 

•շարունակելի…

ՀԱՐՑ՝ ԱՐՀԵՍՏԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ

Հարցում. Հայկական սփիւռքը քանի՞ տարուան պատմութիւն ունի:

Պատասխան. Հայկական սփիւռքը ունի աւելի քան 1500 տարուան պատմութիւն՝ պայմանաւորուած առեւտուրի, ինչպէս նաեւ զանազան հալածանքներու հիման վրայ յառաջացած գաղթերով: Հայերը սկզբնական շրջանին սկսան արտասահմանի մէջ կայք հաստատել որպէս վաճառականներ՝ մանաւանդ Բիւզանդական եւ Պարսկական կայսրութիւններու ժամանակ, ստեղծելով համայնքներ. Ինչպէս՝ Հնդկաստանի մէջ, Եւրոպայի մէջ եւ այլուր: Հայկական սփիւռքը աւելիով ընդլայնեցաւ 1375 թուականէն սկսեալ։ Հայկական սփիւռքը այսօր կը շարունակէ մնալ աշխարհի ամենէն հին գաղութներէն մէկը, խորը կապ պահելով իր մշակութային եւ պատմական արմատներուն հետ:

ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ

Երեւան