ՀԱԼԷՊԻ ՀԱՅՈՒԹԻՒՆԸ…

Բան­կալ­թիի «Նոս­թալ­ժի» մշա­կոյ­թի կեդ­րո­նին մէջ, «Galeri Birzamanlar»ի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ ե­րէկ ե­րե­կո­յեան ե­լոյ­թով մը հան­դէս ե­կաւ ե­րի­տա­սարդ հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ եւ հրա­պա­րա­կա­գիր Յա­րութ Էք­մա­նեան։ Հա­լէ­պի մէջ ծնած, ի­րա­ւա­բա­նու­թեան ու­սում ստա­ցած եւ ա­ւե­լի վերջ Հա­յաս­տան հաս­տատուած Յա­րութ Էք­մա­նեան վեր­ջին տա­րի­նե­րուն կ՚աշ­խա­տակ­ցի «Սի­վիլ­նէթ» հե­ռուս­տա­կա­յա­նին։

«Պիր­զա­ման­լար» հրա­տա­րակ­չա­տան տնօ­րէն Օ­սման Քէօ­քէ­րի ող­ջոյ­նի խօս­քով սկսաւ այս ե­րե­կոյ­թը, որ ձօ­նուած էր Հա­լէ­պի հա­յոց՝ ան­ցեա­լով, ներ­կա­յով եւ ա­պա­գայ հե­ռան­կար­նե­րով հան­դերձ։ Յա­րութ Էք­մա­նեան հան­գա­մա­նօ­րէն ար­տա­յայ­տուե­ցաւ օ­րուան նիւ­թին շուրջ։ Ան ա­ռա­ջին հեր­թին սպա­ռիչ տե­ղե­կու­թիւն­ներ տուաւ Հա­լէ­պի հա­յու­թեան պատ­մու­թեան շուրջ։ Էք­մա­նեան բա­ցատ­րեց, որ Կի­լի­կիան թա­գա­ւո­րու­թեան շրջա­նէն ի վեր Հա­լէ­պի մէջ գո­յու­թիւն ու­նի հա­յու­թիւն։ Սա շատ հին հա­մայնք մըն է, որ հայ ի­րա­կա­նու­թեան մօտ կ՚ըն­կա­լուի որ­պէս մայր գա­ղութ։ Հա­յե­րը պատ­մա­կա­նօ­րէն լիար­ժէք դրծուած են Հա­լէ­պի կեան­քին՝ բո­լոր ուղ­ղու­թիւն­նե­րով եւ բո­լոր բնա­գա­ւառ­նե­րու մէջ։ Որ­պէս յատ­կան­շա­կան օ­րի­նակ ան շեշ­տեց, որ 18-րդ դա­րուն Հա­լէ­պի մէջ ա­ռա­ջին տպա­րա­նը հիմ­նուած էր հա­յոց կող­մէ։ Յա­րութ Էք­մա­նեան քա­ղա­քէ ներս հա­յու­թեան գո­յու­թեան վա­ղե­մու­թեան ի­մաս­տով իբ­րեւ վառ ա­պա­ցոյց՝ յի­շե­ցուց, թէ քա­ղա­քի Ս. Քա­ռա­սուն Ման­կանց ա­ռաջ­նոր­դա­նիստ ե­կե­ղե­ցին մօ­տա­ւոր ան­ցեա­լին նշած էր իր հիմ­նադ­րու­թեան 750-ա­մեայ յո­բե­լեա­նը։

Պատ­մա­կան ֆո­նը յա­ջող ձե­ւով նկա­րագ­րե­լէ վերջ Յա­րութ Էք­մա­նեան կանգ ա­ռաւ Հա­լէ­պի եւ ընդ­հան­րա­պէս Սու­րիոյ հա­յու­թեան ար­դի պատ­մու­թեան վրայ։ Այս ծի­րին մէջ ան մատ­նան­շեց քա­ղա­քի տասն հայ­կա­կան կրթօ­ճախ­նե­րը, բազ­մաբ­նոյթ տաս­նեակ միու­թիւն­ներն ու ա­կումբ­նե­րը, քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը, մա­մուլն ու հրա­տա­րակ­չու­թեան կեան­քը։ Տե­ղա­կան­նե­րուն ա­ռըն­թեր, լի­բա­նա­նա­հայ մա­մուլն ալ կա­նո­նա­ւոր կը հաս­նէր Հա­լէպ, ուր կը գտնուէին բա­զում հայ­կա­կան թա­ղա­մա­սեր։ Յա­րութ Էք­մա­նեան յի­շեց Նոր­Գիւ­ղը, Ա­զի­զիէն, Սիւ­լէյ­մա­նիէն, Վիլ­լա­նե­րը ե­ւայլն։ Այս վեր­ջին­նե­րուն բո­լո­րը դիր­քա­ւո­րուած են ի­րա­րու շատ մօ­տիկ։ Ան­ցեա­լին այդ թա­ղա­մա­սե­րը ստեղ­ծուած էին որ­պէս ա­րուար­ձան­ներ, իսկ յա­ջոր­դող տաս­նա­մեակ­նե­րուն քա­ղա­քի ընդ­լայն­ման զու­գա­հեռ աս­տի­ճա­նա­բար միա­ցան կեդ­րո­նին։ Ըն­կե­րա­յին բնա­գա­ւա­ռի ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն անդ­րա­դառ­նա­լու ժա­մա­նակ Յա­րութ Էք­մա­նեան ա­ռանձ­նա­պէս կանգ ա­ռաւ ե­րի­տա­սար­դու­թեան դաս­տիա­րակ­չա­կան նա­խընտ­րու­թիւն­նե­րուն վրայ։ Այս­պէս, ե­թէ մին­չեւ 1970-ա­կան թուա­կան­նե­րը ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նը հա­յե­րէ­նով ու­սում կը ստա­նար, ա­պա յա­ջոր­դող ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին նա­խընտ­րու­թիւ­նը սա­հե­ցաւ դէ­պի ա­րա­բե­րէ­նի։

Յա­րութ Էք­մա­նեա­նի բա­ցատ­րու­թիւն­նե­րը սահ­մա­նա­փա­կուած չմնա­ցին Հա­լէ­պով, այլ ցո­լա­ցու­ցին նաեւ ընդ­հա­նուր տպա­ւո­րու­թիւն մը Սու­րիոյ հա­յու­թեան շուրջ։ Էք­մա­նեան այս ամ­բող­ջին մէջ մաս­նա­ւոր ու­շադ­րու­թեան ա­ռար­կայ դար­ձուց Քե­սա­պը, ուր­կէ հա­սած են նաեւ հե­ղի­նա­կա­ւոր մտա­ւո­րա­կան­ներ։ Ա­տե­նա­խօ­սը վեր­յի­շեց նաեւ ան­ցեա­լին Քե­սա­պի մեր­ձա­կայ­քին գտնուած այլ զա­նա­զան հայ­կա­կան գիւ­ղե­րու ա­նուն­նե­րը։

Ար­դի շրջա­նին վե­րա­բե­րեալ բա­ցատ­րու­թիւն­նե­րը ընդ­լայ­նե­լով Յա­րութ Էք­մա­նեան խօ­սե­ցաւ նաեւ մօ­տա­ւոր ան­ցեա­լին ապ­րուած քա­ղա­քա­կան վե­րի­վայ­րում­նե­րուն մա­սին։ Սու­րիոյ մէջ երբ ա­լե­ւի­նե­րու եւ սիւն­նի­նե­րու մի­ջեւ դա­ւա­նա­կան բա­խում­ներ կամ լա­րուա­ծու­թիւն­ներ կ՚ապ­րուէին, հա­յե­րը միշտ կ՚օգ­տա­գոր­ծուէին որ­պէս խա­ղա­քարտ։ Էա­կան ման­րա­մաս­նու­թիւ­նը այն էր, որ այդ­պի­սի ի­րա­վի­ճակ­նե­րու մէջ հա­յե­րը ա­ռա­ւե­լա­գոյն նա­խան­ձախնդ­րու­թիւն կը դրսե­ւո­րէին չէ­զո­քու­թիւն պա­հե­լու հա­մար, սա­կայն ար­դիւն­քին 100 տո­կո­սով չէին կրնար խու­սա­փիլ խա­ղա­քարտ դառ­նա­լէ։ Հուսկ, Էք­մա­նեան դի­տել տուաւ նաեւ Ա­րա­բա­կան գա­րու­նին ու­նե­ցած անդ­րա­դար­ձը՝ Սու­րիոյ եւ Հա­լէ­պի կեան­քին վրայ։

2012 թուա­կա­նէն սկսեալ բա­խում­նե­րը ծա­ւա­լիլ սկսան Սու­րիոյ տա­րած­քէն ներս եւ նոյն ամ­րան զի­նեալ ընդ­դի­մա­դիր­նե­րը ար­դէն մուտք գոր­ծած էին նաեւ Հա­լէպ։ Յա­րութ Էք­մա­նեա­նի խօս­քե­րով, ա­ռա­ջին հեր­թին Հա­լէ­պէն հայ ե­րի­տա­սարդ­նե­րը մեկ­նե­ցան Հա­յաս­տան, ա­պա յա­ջոր­դե­ցին ըն­տա­նիք­նե­րը։ Բա­ցի Հա­յաս­տա­նէն գաղ­թող­նե­րը մեկ­նե­ցան նաեւ դէ­պի Լի­բա­նան, Ա­րա­բա­կան ծո­ցի եր­կիր­ներ եւ այ­լուր։ Բա­խում­նե­րու մթնո­լոր­տին մէջ հաս­տա­տուե­ցան պա­տե­րազ­մա­կան տնտե­սու­թեան մը պայ­ման­նե­րը։ Ար­դիւ­նա­բե­րու­թիւ­նը փուլ ե­կաւ Հա­լէ­պի մէջ, քա­ղա­քի ըն­կե­րամ­շա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան ոչն­չաց­ման զու­գա­հեռ։ Իսկ պա­տե­րազ­մա­կան տնտե­սու­թեան պայ­ման­նե­րէն կ՚օգ­տուին ինչ­պէս զի­նեալ ընդ­դի­մա­դիր­նե­րը, այն­պէս ալ պե­տա­կան պաշ­տօ­նեա­նե­րը։

Առ­կայ ներ­քին պա­տե­րազ­մէն ա­ռաջ Հա­լէ­պի մէջ կ՚ապ­րէր շուրջ 60 հա­զար հայ, իսկ Սու­րիոյ մէջ հա­յու­թեան ընդ­հա­նուր թի­ւը կը հաս­նէր 80 հա­զա­րի։ Այ­սօր դժբախ­տա­բար այդ քա­նա­կու­թիւ­նը ի­ջած է մօ­տա­ւո­րա­պէս մէկ քա­ռոր­դին եւ հա­յու­թեան թի­ւը կը հա­շ-ւար­կուի 15-20 հա­զա­րի մի­ջեւ։ Մար­դու­ժի կո­րուս­տին ա­ռըն­թեր Յա­րութ Էք­մա­նեան ցա­ւով ար­ձա­նագ­րեց նաեւ Հա­լէ­պի եւ Տէր Զօ­րի ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն սրբապղ­ծու­մը։ Սու­րիոյ մէջ մին­չեւ մօ­տա­ւոր ան­ցեա­լը խորհր­դա­րա­նի մէջ կը գտնուէր հայ­կա­կան ար­մատ­նե­րով ե­րես­փո­խան մը՝ որ­պէս երկ­րի հա­յու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ։ Վեր­ջին տա­րի­նե­րուն չկայ այդ ե­րես­փո­խա­նը եւ փո­խա­րէ­նը կա­ռա­վա­րու­թեան կազ­մին մէջ ընդգրկուած է հա­յազ­գի նա­խա­րար մը։ Դա­մաս­կո­սի ղե­կա­վա­րու­թեան մէջ թէեւ այս­պի­սի հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւն մը նկա­տի առ­նուած է, սա­կայն Յա­րութ Էք­մա­նեա­նի խօս­քե­րով՝ գործ­նա­կա­նօ­րէն պե­տու­թեան մը իշ­խա­նու­թիւ­նը զգա­լի չէ Հա­լէ­պի մէջ։

Առ­կայ ի­րադ­րու­թեան լոյ­սին տակ ան պա­տաս­խա­նեց նաեւ ա­սու­լի­սի մաս­նա­կից­նե­րու հար­ցում­նե­րուն։

Էք­մա­նեա­նի ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րու ա­ւար­տին Օս­ման Քէօ­քէրն ալ փո­խան­ցեց իր տպա­ւո­րու­թիւն­նե­րը 2009 թուա­կա­նին Հա­լէպ կա­տա­րած այ­ցե­լու­թեան տպա­ւո­րու­թիւն­նե­րուն եւ յու­շե­րուն լոյ­սին ներ­քեւ։