ԵՐԿԱՐ ՍՊԱՍՈՒԱԾ ԴԱՏԸ

Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը գործ­նա­կան քայլ մը ա­ռաւ՝ Սի­սի պատ­մա­կան կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի տա­րած­քի սե­փա­կա­նու­թեան ի­րա­ւուն­քի վե­րա­ձեռք­բեր­ման ո­րո­նում­նե­րուն շրջագ­ծով։ Ե­րէ­կուան դրու­թեամբ, Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը այս նպա­տա­կով դատ բա­ցաւ Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան Սահ­մա­նադ­րա­կան ա­տեա­նին մօտ։

Ան­թի­լիա­սի աղ­բիւր­նե­րը ե­րէկ պաշ­տօ­նա­կան յայ­տա­րա­րու­թիւ­նով մը հան­դէս ե­կան այս նիւ­թին շուրջ։ Կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի դի­ւա­նին կող­մէ հրա­պա­րա­կուած մամ­լոյ հա­ղոր­դագ­րու­թեան մէջ նշուե­ցաւ, թէ կը պա­հան­ջուի Սի­սի պատ­մա­կան կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի վե­րա­դար­ձը։ Կի­լի­կեան Ա­թո­ռի աղ­բիւր­նե­րը այս նիւ­թը ներ­կա­յա­ցու­ցած են 2015 թուա­կա­նի մթնո­լոր­տին մէջ։

Վե­րո­յի­շեալ հա­ղոր­դագ­րու­թեան մէջ յի­շե­ցուած է, որ քա­ղա­քա­կան պայ­ման­նե­րու հե­տե­ւան­քով Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը Կի­լի­կիոյ զա­նա­զան շրջան­նե­րուն մէջ հաս­տա­տուե­լէ յե­տոյ 1295-ին իր կայ­քը հաս­տա­տած էր Կի­լի­կիոյ թա­գա­ւո­րու­թեան մայ­րա­քա­ղաք Սի­սի մէջ։ 1921-ին Օս­մա­նեան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը եր­կու օ­րուան պայ­մա­նա­ժամ տուած էր Սա­հակ Բ. Խա­պա­յեան Կա­թո­ղի­կո­սին՝ վերջ­նա­կա­նա­պէս հե­ռա­նա­լու հա­մար կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նէն։ Սա­հակ Կա­թո­ղի­կոս ինչ որ կրցած էր որ­պէս կրօ­նա­կան ու մշա­կու­թա­յին թան­կա­գին գան­ձեր (ձե­ռա­գիր, հնա­տիպ, ծի­սա­կան սպաս­ներ, նե­րա­ռեալ միւ­ռո­նի կաթ­սան) իր հետ առ­նե­լով, իր փոք­րա­թիւ միա­բա­նու­թեամբ բռնած էր գաղ­թի ճամ­բան։ Ան յա­ջոր­դա­բար հաս­տա­տուած էր Ե­րու­սա­ղէմ, Հա­լէպ, Դա­մաս­կոս, Կիպ­րոս եւ 1930-ին, Ան­թի­լիաս։

Հա­յոց Մեծ Ե­ղեռ­նի 100-րդ տա­րե­լի­ցին ա­ռթիւ ու «ազ­գա­յին պա­հան­ջա­տի­րու­թեան ա­ւե­լի գործ­նա­կան ար­տա­յայ­տու­թիւն տա­լու հե­ռան­կա­րով», Ա­րամ Ա. Կա­թո­ղի­կոս իր պատ­գամ­նե­րուն մէջ վեր­ջին շրջան­նե­րուն յա­ճա­խա­կի կեր­պով յի­շե­ցում­ներ կ՚ը­նէր՝ հա­տուց­ման վրայ շեշ­տը դնե­լու հրա­մա­յա­կա­նին շուրջ։ Այս ծի­րէն ներս Սի­սի կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի եւ ա­պա ազ­գա­պատ­կան ու ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լուած­նե­րու վե­րա­դար­ձը, Ան­թի­լիա­սի մօ­տե­ցու­մով, կրնայ կա­րե­ւոր քայլ մը դառ­նալ՝ կա­լուած­նե­րուն վե­րա­դար­ձման եւ ի­րա­ւունք­նե­րու վե­րա­կանգ­նման ա­ռու­մով։ Հա­ղոր­դագ­րու­թեան մէջ նշուած է, որ այս հա­ւատ­քով ու յանձ­նա­ռու­թեամբ Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը ո­րո­շած է դատ բա­նալ Թուր­քիոյ Սահ­մա­նադ­րա­կան ա­տեա­նին մօտ։

Անց­նող եր­կու տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին, այս դա­տի պատ­րաս­տու­թեան աշ­խա­տան­քին լծուած էր թրքա­կան ու մի­ջազ­գա­յին օ­րէնսդ­րու­թեան մաս­նա­գէտ­նե­րէ բաղ­կա­ցած յանձ­նա­խումբ մը՝ Ա­րամ Ա. Կա­թո­ղի­կո­սի գլխա­ւո­րու­թեամբ։ Վա­ղը Ո­ւա­շինկ­թը­նի մէջ եւ յա­ռա­ջի­կա­յին Ժը­նե­ւի մէջ մամ­լոյ ա­սու­լիս­ներ պի­տի կազ­մա­կեր­պուին այս պա­հանջ­ը օ­տար շրջա­նակ­նե­րուն ու մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թեան ծա­նօ­թաց­նե­լու հա­մար։ Այս ուղ­ղու­թեամբ ան­ձամբ բա­ցատ­րու­թիւն­ներ տալ կը պատ­րաստուի նաեւ Ա­րամ Ա. Կա­թո­ղի­կո­սը։

Միւս կող­մէ, Լոս Ան­ճե­լը­սի «Աս­պա­րէզ» օ­րա­թեր­թը տե­ղե­կա­ցուց, թէ սոյն նիւ­թին վե­րա­բե­րեալ այ­սօր մամ­լոյ ա­սու­լիս մը նա­խա­-տեսուած է Ո­ւա­շինկ­թը­նի մէջ։ Այս­պէս, տեղ­ւոյն Ազ­գա­յին մամ­լոյ ա­կում­բի «Լի­սա­կոր» սրա­հին մէջ, տե­ղա­կան ժա­մով մի­ջօ­րէին տե­ղի կ՚ու­նե­նայ սոյն ա­սու­լի­սը, որ ձօ­նուած է Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան կող­մէ Սի­սի եր­բեմ­նի կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի վե­րա­դար­ձին հե­տա­մուտ դա­տի ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն։ Իր վերջ­նա­կան ձե­ւը ստա­ցած հա­մա­պա­տաս­խան թղթած­րա­րին ա­ռըն­չու­թեամբ զան­գուա­ծա­յին լրա­տուու­թեան մի­ջոց­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րուն բա­ցատ­րու­թիւն­ներ կը ներ­կայա­ցուին սոյն հան­դիպ­ման տե­ւո­ղու­թեան։ Մամ­լոյ ա­սու­լի­սի ա­տե­նա­խօս­ներն են՝ Հիւ­սի­սա­յին Ա­մե­րի­կա­յի Ա­րե­ւե­լեան Թե­մի ան­թի­լիա­սա­կան ա­ռաջ­նորդ Տ. Օ­շա­կան Արք. Չո­լո­յեան, ի­րա­ւա­կան գլխա­ւոր խորհր­դա­կան եւ Լա­խէ­յի մի­ջազ­գա­յին ա­տեա­նի մօտ ՄԱԿ-ի նախ­կին դա­տա­խազ Փա­յամ Ա­ղա­ւան, թրքա­կան օ­րէնսդրու­թեան գծով խորհր­դա­կան Ճէմ Սօ­ֆուօղ­լու, Ան­թի­լիա­սի խորհր­դա­կան­նե­րէն Թե­նի Փի­րի Սի­մո­նեան եւ Ա­մե­րի­կա­յի Հայ դա­տի յանձ­նա­խում­բի գոր­ծա­դիր վա­րիչ Ա­րամ Համ­բա­րեան։ Յի­շեալ թեր­թի հա­ղոր­դում­նե­րով, Փա­յամ Ա­ղա­ւա­նի հա­մոզ­մամբ, այս դա­տա­կան գոր­ծըն­թա­ցը ցոյց պի­տի տայ, թէ Ան­գա­րա­յի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը որ­քա­նով կը յար­գեն քրիս­տո­նեայ փոք­րա­մաս­նու­թեանց ի­րա­ւունք­նե­րը։ Ըստ ի­րեն, դա­տա­կան դի­մու­մին նպա­տակն է ան­ցեա­լի վէր­քե­րը թար­մա­նել ար­դար քայ­լով մը ու միեւ­նոյն ժա­մա­նակ նպաս­տել՝ Հա­յաս­տա­նի եւ Թուր­քիոյ մի­ջեւ յա­րա­բե­րու­թեանց բնա­կա­նո­նաց­ման։

Սի­սի եր­բեմ­նի կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նը, ա­նոր յա­րա­կից գտնուող վա­նա­կան հա­մա­լիրն ու Ս. Սօ­ֆիա ե­կե­ղե­ցին բռնագ­րա­ւուած էին 1915-ի շրջա­նին։ Այժմ, Ան­թի­լիա­սի կող­մէ ա­նոնց վե­րա­դար­ձի պա­հան­ջա­տի­րու­թիւ­նը կը ստա­նայ գործ­նա­կան ըն­թացք։ Փա­յամ Ա­ղա­ւա­նի խօս­քե­րով, պատ­մա­կան կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի վե­րա­դար­ձը լակ­մու­սի թուղթ մը կը նկա­տուի Թուր­քիոյ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն տե­սա­կէ­տէ։ Իր հա­մոզ­մամբ, այս նիւ­թը կը վե­րա­բե­րի ոչ միայն քրիս­տո­նեայ փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րու մար­դու ի­րա­ւանց, այլ նաեւ կրօ­նա­կան ա­զա­տու­թեան, մշա­կու­թա­յին հան­դուր­ժո­ղու­թեան եւ ար­ժա­նա­պա­տուու­թեան ի­րա­ւունք­նե­րուն։ «Սա ար­դա­րու­թիւն հաս­տա­տե­լու, ան­ցեա­լի վէր­քե­րը ա­մո­քե­լու, հայ-թրքա­կան հաշ­տեց­ման ուղ­ղու­թեամբ քայլ մը կա­տա­րե­լու եւ եր­կու ազ­գե­րու հա­մար ա­ւե­լի լաւ ա­պա­գայ մը կեր­տե­լու ե­զա­կի հնա­րա­ւո­րու­թիւն մըն է», ը­սած է իրաւաբան Փա­յամ Ա­ղա­ւա­ն։