«ՊԱՏԵՐԱԶՄ»

Նո­րու­թիւն մը չէ, որ կը բա­ցա­յայ­տեմ: Հա­ւա­նա­բար այս տո­ղե­րը շա­տե­րուն տա­փակ «հնու­թիւն­ներ» թուին կամ ըլ­լան: Բայց ան­պայ­ման կ՚ու­զեմ ը­սել, թէ կ՚ապ­րինք 21-րդ դար, որ տա­կա­ւին իր քա­ռոր­դին չհա­սած՝ ար­դէն մե­զի ազ­գո­վին սկսած է կրկին ան­գամ համ­տե­սել տալ եւ կամ ճանչց­նել՝ տա­ռա­պանքն ու սար­սա­փը, ահն ու մա­հը, ա­ւե­րակն ու ջար­դը եւ նոյ­նիսկ՝ պա­տե­րազմն ու կո­տո­րա­ծը:

Աշ­խար­հը հի­ւանդ է: Ա­տե­լու­թիւն կայ ա­մէն տեղ, ան ալ՝ կոյր ա­տե­լու­թիւն, ո­րուն մէջ տրա­մա­բա­նու­թիւ­նը չ՚ապ­րիր: Չկայ, ո­րով­հե­տեւ մեր ապ­րած դա­րը իր սեւ դու­ռը բա­ցած է մեր առ­ջեւ, ա­րիւ­նոտ եւ վա­խազ­դու:

Կարճ խօս­քով, աշ­խար­հը տակն ու վրայ է: Պա­տե­րազմ, կռիւ ու մահ կայ ա­մէն կողմ:

Վկա՛յ պատ­կե­րաս­փիւռ­նե­րէն, մա­մու­լէն, «ֆէյս­պուք»էն ա­հա­զան­գող լու­րե­րը: Սար­սա­փե­լի՛ է: Բայց ա­մենէն սար­սա­փե­լին այն է, որ մարդ­կու­թեան կեան­քին հետ մեր կեանքն ալ ներք­նա­պէս սկսած է հիւ­ծել մեր ազ­գին մար­մի­նը:

Ը­սի, չէ՞, ա­մէն կողմ պա­տե­րազմ կայ: Ա­տե­լու­թիւն: Հիւ­սիս, հա­րաւ, Ափ­րի­կէ, Եւ­րո­պա, Ա­սիա, Մի­ջին Ա­րե­ւելք: Կը լսենք: Կը դի­տենք: Կը տես­նենք: Կը կար­դանք: Կը վախ­նանք: Կ՚ափ­սո­սանք եւ կը սար­սա­փինք եւ ֆի­զի­քա­պէս ու հո­գե­պէս կը մա­շինք:

Բայց այս պայ­ման­նե­րուն մէջ, ե­կէք, միշտ չտխրինք, ո­րով­հե­տեւ, ինչ­պէս ո­ղոր­մած հայրս միշտ կրկնած էր, թէ՝ «Քա­նի գայ­լը կայ, ու­րեմն ոչ­խա­րը միշտ զոհ պի­տի ըլ­լայ»: Այս մէ­կուն հա­մո­զուինք ու ըստ այնմ մեր կեան­քը դա­սա­ւո­րենք ու ապ­րինք:

Տո­ղե­րուս սկիզ­բը յի­շե­ցի, որ աշ­խարհ պա­տե­րազմ­նե­րով սկսած է զբա­ղիլ, բայց չը­սի, որ մեր տան մէջ ալ այդ «պա­տե­րազմ» ը­ս-ւա­ծը կայ եւ ան ալ՝ «ծանր» տե­սա­կը: Ա­յո՛, մեր տան մէջ: Մի՛ զար­մա­նաք: Թէեւ այս մա­սին թեր­թե­րը բան մը չգրե­ցին, ո՛չ ալ «թի­վի»նե­րէն լսե­ցիք, եւ կամ «ֆէյս­պուք»ե­րու վրայ կար­դա­ցիք, բայց ը­սած­ներս ի­րա­կա­նու­թիւն ըլ­լա­լէ չեն դադ­րիր:

Հոգ չէ. ես կը տե­ղե­կաց­նեմ, թէ այս պա­տե­րազ­մը, ո­րուն մա­սին կը խօ­սիմ, պաշ­տօ­նա­պէս յայ­տա­րա­րուած էր այս ամ­րան կի­սուն: Ճի՛շդ տաք օ­րե­րու սկիզ­բին: Նաեւ ան­մե­ղօ­րէն յի­շեմ, որ շա­բաթ­նե­րէ ի վեր Գա­լի­ֆոր­նիոյ վրայ, գի­շեր թէ ցե­րեկ, եր­կին­քէն «կրակ կը թա­փի»: Տաք ու տօթ ա­րեւ: Ա­մէն կող­մէ բո­ղոք՝ դէ­պի եր­կինք:

Ու տա­կա­ւին մտքիս մէջ թարմ է, թէ ինչ­պէ՛ս այդ օր, պարզ ե­րե­կոյ էր, եւ դուր­սը ծոյլ ու տաք քա­մի մը կար, ու ես մեր բա­կը խոր ըն­թեր­ցու­մով զբա­ղած պա­հուս յան­կարծ կնոջս պոռչ­տու­քը լսե­ցի, որ կու գար ներ­սէն, իր սե­նեա­կէն, նոյ­նիսկ՝ մեր քո­վի դրա­ցի­նե­րու ա­կանջ­նե­րը խլաց­նե­լու աս­տի­ճան:

-Ո՞ւր ես, մա՛րդ, շո՛ւտ հա­սիր, ե­կո՛ւր, հի­մա կար­դա­լու ժա­մա­նա՞­կը գտար:

Կռա­հե­ցի: Ի տես այս ա­նօ­րի­նակ ու ան­ժա­մա­նակ տագ­նա­պին՝ դար­ձեալ միտքս լե­ցուե­ցաւ վա­խով մը: Մտո­վի ը­սի, որ այս տան մէջ ին­ծի հա­մար հան­գիստ նստիլ չկայ: Վա­զե­ցի իր մօտ:

-Տե՛ս,- ը­սաւ սար­սա­փած աչ­քե­րով,- ա՛յս էր պա­կաս, մեր տան մէջ մրջիւն՝ լսուա՞ծ է. ի՞նչ կե­ցած ես, բա՛ն մը ը­րէ:

Անբ­նա­կան կա­ցու­թեան իբ­րեւ հե­տե­ւանք՝ կը պո­ռար, կը բա­ցա­գան­չէր: Թե­րեւս՝ վա­խէն: Ի՞նչ պէտք էր ը­նէի, չէի գի­տեր: Ես ալ շուա­րած էի: Ա­ւե­լի ճիշդ՝ իր պոռչ­տու­քէն ծնունդ ա­ռած վա­խէս շուա­րած էի: Իս­կա­պէս, նախ կար­ծե­ցի, որ ծանր «բան» մը, «հե­ռու ըլ­լայ» այն­պէս բան մը… Միտքս ծուռ տե­ղե­րը գնաց: Բայց, փա՛ռք Աս­տու­ծոյ, ինք բան մը չու­նէր, ողջ էր եւ միայն մրջիւ­նի խնդիր մը կար չլու­ծուած:

Նա­յե­ցայ չորս կողմս: Ե­րեք չորս մրջիւն, դէ­պի պար­տէզ նա­յող մեր պա­տու­հա­նին ե­զեր­քը, ան­հոգ կը պտըտէին: Ա­սոնք էին աղ­մու­կին պատ­ճա­ռը: Խնդիր «հա­նող­նե­րը»: Ե­րա­նի ին­ծի պէս մրջիւն­ներն ալ ա­րագ մը լսած ըլ­լա­յին կնոջս պոռչ­տու­քը, ար­դէն ի­րենց սար­սա­փէն խոյս պի­տի տա­յին ինք­նա­բե­րա­բար:

Ժպիտ մը ին­կաւ դէմ­քիս վրայ: «Այ՞ս էր, կնի՛կ», ը­սի մտո­վի, ա­սոր հա­մա՞ր էր, որ զիս ան­հան­գիստ ը­րիր: Ու փոր­ձե­ցի ես զիս զսպել: Շու­տով լաթ մը առ­նե­լով՝ սկսայ ճզմել այդ «ան­պի­տան ա­նաս­տուած­նե­րը», ո­րոնք օ­րուան այս ժա­մուն սար­սա­փե­ցու­ցած էին խեղճ կո­ղա­կիցս:

-Սատ­կե­ցո՛ւր, բո­լորն ալ,- հրա­հան­գեց կինս՝ ռազ­մա­դաշ­տին վրայ հսկող զօ­րա­վա­րի մը նման: Հնա­զան­դե­ցայ: Միւս կող­մէ՝ աչ­քիս ծայ­րո­վը տե­սայ, որ մրջիւն­նե­րէն մէ­կը դուրս խոյս կու տար «խե­լա­յե­ղօ­րէն»: Լաւ է, ը­սի, ա­զա­տե­ցանք: Ան­մի­ջա­պէս «դիակ­-նե­րը» հա­ւա­քե­ցի ու շի­տակ աղ­բա­ման…

Ա­պա հե­րո­սա­կան ա­րարք մը կա­տա­րո­ղի մը նման դար­ձայ կնոջս, աչ­քե­րովս հասկ­ցու­ցի, թէ ե­ղա­ծը ան­կապ ու ա­նի­մաստ տագ­նապ մըն էր եւ այդ­քան աղ­մուկ ա­նի­մաստ էր: Մէկ խօս­քով, ե­ղա­ծը հան­գիստ ու խա­ղաղ լճա­կին մէջ, փոքր ա­լիք մը:

-Մի՛ մտա­հո­գուիր, կնի՛կ, ա­մէն բան «օ քէյ» է,- ը­սի հնա­զանդ զի­նուո­րի նման, որ իր պաշ­տօ­նը կա­տա­րած էր խղճմտօ­րէն, եւ որ կ՚ու­զէր վայր­կեան ա­ռաջ «ռազ­մա­դաշ­տէն» տուն դառ­նալ:

Կա­մաց մը հե­ռա­ցայ: Հաս­տա­տօ­րէն ստեղ-ծըւած սար­սա­փը մնաց ե­տեւ, ու խա­ղա­ղու­թիւ­նը կրկին ան­գամ տի­րեց: Ներ­քին հաշ­տու­թեամբ մը գիրքս վերց­նե­լով՝ փոր­ձե­ցի ըն­թեր­ցումս շա­րու­նա­կել: Քաջ Նա­զա­րը յի­շեց­նո­ղի մը նման այդ գի­շեր հան­գիստ քնա­ցայ: Մեծ հե­րոս մըն էի: Մի՛շտ հնա­զանդ:

Ա­ռա­ւօ­տուն, սա­կայն, անբ­նա­կան կա­ցու­թեան մը իբ­րեւ նոր հե­տե­ւանք՝ այդ խա­ղա­ղու­թիւն ը­սուա­ծը յան­կարծ սուտ դար­ձաւ:

Կրկին պոռչ­տուք եւ աղ­մուկ: Կրկին ան­գամ կնոջս հո­գին պա­շա­րուած էր նախ­կին եր­կիւ­ղով ու կսկի­ծի նման բան մը կը հո­սէր սրտէն: Միայն լա­ցը պա­կաս էր: Դար­ձեալ ներ­քին պրկում մը կար: Վա­զե­ցի դէպ­քին վայ­րը, ա­ւե­լի ճիշդ՝ աղ­մու­կին ուղ­ղու­թեամբ:

Աս­տուա՛ծ իմ, հա­րիւ­րա­ւոր մրջիւն­ներ կար­ծես խօս­քեր­նին մէկ ը­րած, ան­կա­նոն շար­քե­րով կար­ծես ցոյ­ցի կամ բո­ղո­քի ե­կած էին եւ նոյն տե­ղը հա­ւա­քուած էին:

-Քե­զի կ՛ը­սեմ՝ ձեռ­քէդ բան չի գար, չես հա­ւա­տար. ա­հա՛, տե՛ս, այս ի՞նչ է: Հա­սի՛ր, բան մը ը­րէ՛, ի՜նչ կե­ցած ես ու կը դի­տես: Ա­սանկ պա­ղա­պուր մարդ չեմ տե­սած: Հայ­տէ՛, շար­ժէ՛:

Կնոջս ջղայ­նու­թիւ­նը հաս­տա­տա­պէս հա­սած էր իր գա­գաթ­նա­կէ­տին: Կը հա­ւա­տա­յի, որ այդ վայր­կեա­նին ին­ծի հա­մար լռե­լը լա­ւա­գոյն ելքն էր: Ուս­տի… Բայց ներք­նա­պէս վի­րա­ւո­րուած էի: Կրնա­յի ջղայ­նու­թե­նէս «պայ­թիլ»: Սա­կայն դար­ձեալ կա­ցու­թիւ­նը մեղ­մաց­նե­լու հա­մար ինք­զինքս զսպե­լով՝ ը­սի.

-Ա՜յ կնիկ, ա­սոնք բո­լորն ալ ե­րէ­կուան «զո­հուած­նե­րուն» հա­րա­զատ­նե­րը ըլ­լա­լու են. բո­լորն ալ հա­ւա­քուած՝ ե­կած են, ա­նոնց յու­ղար­կա­ւո­րու­թեան ներ­կայ գտնուե­լու: Բան մը չկայ հի­մա կ՚եր­թա՛ն, սա թոռ­նիկ­նե­րուդ թա­փած կար­կան­դա­կի, շա­քա­րի եւ շո­քո­լա­յի փշրանք­նե­րը իբ­րեւ հո­գե­ճաշ վերց­նե­լէ ետք կ՚0եր­թան, հոգ մի՛ ը­ներ:

Այս­քան: Կա­տա­կե­ցի: Յան­կարծ կինս ին­ծի դառ­նա­լով՝ ե­րե­սիս նա­յե­ցաւ: Վե­րէն վար զիս չա­փեց: Զգա­ցի, որ դա­ժան գա­ղա­փա­րի մը լոյ­սը կար դէմ­քին վրայ:

-Հի­մա ա­պուշ կա­տա­կի ա­տե՞ն է,- ը­սաւ ա­րագ մը, ա­ռա­ւել յու­զուած ձայ­նով:

Ի­րա­պէս, որ լուռ երկ­չո­տու­թիւն մը կար մէ­ջը: Ան­զուսպ ցան­կու­թիւն մը՝ ոչն­չաց­նե­լու այս բո­լոր մրջիւն­նե­րը: Ուս­տի, ա­ռանց իր հրա­հան­գին սպա­սե­լու, վա­զե­ցի «կա­րաժ», մեր կան­գա­ռը: Շու­տով վեր­ցու­ցի քի­միա­կան զէն­քը՝ այդ «Ռայտ» կո­չուած մրջիւն­ներ բնաջն­ջող դե­ղը ու վե­րա­դար­ձայ դէպ­քին վայ­րը:

Խե՜ղճ մրջիւն­ներ: Տա­կա­ւին կը շա­րու­նա­կէին ի­րենց ի­րա­րան­ցում հապ­ճեպ վազ­քը: Ան­կա­նոն ցոյ­ցի իս­կա­կան պատ­կե­րը: Կնոջս հրա­հան­գին հնա­զան­դե­ցայ: Չա­րու­թեան դե­ւը ներսս սո­ղաց ու «զէնքս» կեդ­րո­նաց­նե­լով խում­բին վրայ՝ սկսայ յար­ձա­կու­միս: Ան-խընա՛յ: Աջ-ձախ: Ան­ձայն կո­տո­րած: Ե­րե­ւոյ­թը գե­ղե­ցիկ չէր: Ան­հա­մար զո­հեր՝ քա­նի մը վայր­կեան­նե­րու մէջ: Ի՞նչ ը­նէի: Այդ­պէս էր հրա­մա­նը:

-Հոս փչէ՛, հոն փչէ՛, շատ փչէ՛, տե՛ս, տե՛ս դուրս կը վա­զեն, յար­ձա­կէ, փչէ՛ դե­ղը…

Ինք գլխուս վրայ կե­ցած՝ կը հրա­հան­գէր: Իր ար­տա­սա­նած բա­ռե­րը մերկ էին եւ դա­ւադ­րա­բար՝ չար, բայց ին­ծի հա­մար՝ պար­զա­պէս բա­ռե­րու հե­ղեղ մը:

Մինչ ես իմ «ջար­դա­րար» ա­րար­քիս մէջ էի, իսկ ինք սո­վո­րա­կան ա­ղօթ­քի նման ա­րագ-ա­րագ բա­ռեր կ՚ար­տա­սա­նէր ու գե­տի­նը կը սրբէր: Հա­պա՞ ես, մի՛ հարց­նէք. այդ վայր­կեա­նին՝ իս­կա­պէս մրջիւն­նե­րուն հա­մար ջար­դա­րար Սուլ­թան Հա­միտ մը: Մեղ­քի զգա­ցու­մը կ՛ապ­րէի, չեմ գի­տեր՝ ին­չո՛ւ: Իս­կա­կան «կո­տո­րած»-ի մը հե­ղի­նա­կը:

Ու կրկին ան­գամ կա­ցու­թիւ­նը մեղ­մաց­նե­լու հա­մար, կնոջս դառ­նա­լով, ան­մե­ղօ­րէն ը­սի, թէ այ­սօր եր­թանք եւ մո­ղէզ մը գնենք, չէ՞ որ այս կեն­դա­նի­նե­րը մրջիւն­նե­րով կը սնա­նին: Այս ձե­ւով մեր գոր­ծը կը դիւ­րա­նայ: Ու ա­մէ­նէն լա­ւը՝ մրջիւն­նե­րուն ան­հե­տաց­ման «մեղ­քը» մո­ղէ­զին վի­զը կը մնայ, փո­խա­նակ ի­մի­նիս:

Ճիշդ էր, որ ես ի­րենց հա­մար բռնա­կալ մը կամ բար­բա­րոս մըն էի, բայց այդ մէ­կը իմ կամ­քովս չէր: Ես պար­զա­պէս հնա­զանդ զի­նուոր մըն էի: Բայց ո՞վ կը հասկ­նայ: Ո՞վ պի­տի յի­շէ այս կազ­մա­կեր­պուած ջար­դը:

Կա­տակս «չստա­ցուեց», չե­ղաւ: Մինչ ես իմ ջար­դա­րա­րի դե­րիս մէջն էի, աչ­քիս ծայ­րո­վը նշմա­րե­ցի, թէ ինչ­պէ՛ս կնոջս յօն­քե­րուն վրա­յէն լա­րում մը կը սա­հէր: Ինքն իր աչ­քե­րո­վը բա­ներ մը կ՛ու­զէր հասկց­նել: Ա­նոր հա­մար եր­բեք չփոր­ձե­ցի իր կող­մը դառ­նալ: Իր կար­գին ջղա­յին, գե­տին նե­տե­լէ ետք ձեռ­քի աղ­տոտ լա­թը, «ճա­կա­տա­մար­տէն» հե­ռա­ցաւ: Մրջիւն­նե­րուն չնա­հան­ջող կամ­քը զիս ա­ւե­լի «կը կատ­ղեց­նէր»: Գի­տէի, որ ձա­խո­ղու­թեանս պա­րա­գա­յին ա­մօ­թով պի­տի մնա­յի եւ օ­րե­րով նա­խա­տին­քի նման իր յան­կեր­գը պի­տի լսէի:

Յան­կարծ, չեմ գի­տեր՝ ին­չո՛ւ եւ ինչ­պէ՛ս, յի­շե­ցի ա­րաբ հզօր խա­լի­ֆայ Սա­լա­հէտ­տի­նի մէկ խօս­քը՝ ուղ­ղուած իր զաւ­կին.

– Տ­ղա՛ս, զգու­շա­ցի՛ր ա­րիւն թա­փե­լէ, ո­րով­հե­տեւ թա­փուած ա­րիւ­նը չի քնա­նար, կը բարձ­րա­նայ, կը յոր­դի, կը հե­ղե­ղի եւ կը խեղ­դէ:

Լա՛ւ որ մրջիւն­նե­րը ա­նա­րիւն են. ինք­զինքս հա­մո­զե­ցի:

Ու այս­պէս ամ­բողջ շա­բա­թը մրջիւն­նե­րու «ե­տե­ւէն վա­զե­ցի». թոռ­նիկ խաղց­նե­լու տեղ, այս տա­րի­քիս, մրջիւն «խաղ­ցու­ցի»: Է՜հ, աշ­խարհ:

ԳԷՈՐԳ ՊԵ­ՏԻ­ԿԵԱՆ