Հա­յե­րէն գրա­կան լե­զուա­ճիւ­ղե­րու գո­յակ­ցու­թեան հա­մար քա­ղա­քա­կան նոր պայ­ման­ներ

Երկ­րորդ խօսք առ­նո­ղը ե­ղաւ սու­րիա­հայ լե­զուա­բան, ման­կա­վարժ, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի դա­սա­գիր­քե­րու հե­ղի­նակ, եւ այժմ Ե­րե­ւա­նի Պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խօս Յա­կոբ Չո­լա­քեան: Ան հան­դէս ե­կաւ «Գրա­կան հա­յե­րէ­նի եր­կու ճիւ­ղե­րու մեր­ձեց­ման խնդիր­նե­րը սփիւռ­քա­հայ դպրո­ցի հա­մա­պա­տաս­խան փոր­ձի լոյ­սին տակ» զե­կու­ցու­մով: Յակոբ Չո­լա­քեան ի մի­ջի այ­լոց ա­ռա­ջար­կեց Հա­յաս­տա­նի դպրոց­նե­րու ծրագ­րին մէջ կա­նու­խէն ընդգր­կել ա­րեւմ­տա­հայ գրող­նե­րու գրա­կա­նու­թիւ­նը՝ դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեամբ, որ­պէս­զի ե­րա­խա­նե­րը մատ­ղաշ տա­րի­քին ծա­նօ­թա­նան ա­րեւմտա­հա­յե­րէ­նին եւ դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեան։

Աւստ­րիոյ Գի­տու­թիւն­նե­րու ա­կա­դե­միո­յ գի­տաշ­խա­տող Հրաչ Մար­տի­րո­սեան զե­կու­ցեց «Խո­հեր ար­դի հա­յե­րէ­նի խնդիր­նե­րու շուրջ» թե­մա­յով: Ան անդ­րա­դար­ձաւ հա­յե­րէ­նի սո­վե­տա­կան ուղ­ղագ­րու­թեան գոր­ծադ­րու­թեան պատ­ճա­ռով լե­զուի ար­մատ­նե­րու շտե­մա­րա­նի նուա­զու­մի հար­ցին, այդ ե­րե­ւոյ­թը այն­քան ալ վնա­սա­կար չնկա­տե­լով, պատ­ճա­ռա­բա­նե­լով՝ որ նա­խա­դա­սու­թիւ­նը կը բնո­րո­շէ բա­ռին ի­մաս­տը, ու­րեմն, անհ­րա­ժեշտ չէ տար­բեր ար­մատ­նե­րով զա­նա­զա­նել նմա­նա­ձայն ար­մատ­նե­րը։ Եւ «Յա­րու­թիւն» ֆիլ­մին վրայ հիմ­նուե­լով ան ան­տե­ղի նո­րա­բա­նու­թիւն­նե­րու եւ փո­խա­ռու­թիւն­նե­րու ա­ռըն­չուող խնդիր­նե­րու անդ­րա­դար­ձաւ:

Հրաչ Մար­տի­րո­սեան, իբր եւ­րո­պա­կան մի­ջա­վայ­րի մէջ ծա­ռա­յող ե­րի­տա­սարդ գի­տաշ­խա­տող, սո­վե­տա­կան դպրո­ցի միակ կարծ­րա­տիպ ներ­կա­յա­ցու­ցիչն էր այս հա­մա­գու­մա­րին ըն­թաց­քին։ Իսկ Լե­ւոն Ե­զե­կեան, նոյն դպրո­ցի տա­րեց միակ անձ­նա­ւո­րու­թիւնն էր, որ իր խօս­քը ը­սե­լէ ետք շու­տով հե­ռա­ցաւ դահ­լի­ճէն։

Գի­տա­ժո­ղո­վը ըն­թա­ցաւ շատ դրա­կան մթնո­լոր­տի մէջ։ Նոյ­նիսկ վե­րոն­շեալ եր­կու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րու ներ­կա­յու­թիւ­նը անհ­րա­ժեշտ էր, կար­ծիք­նե­րու եւ դիր­քո­րո­շում­նե­րու, ճա­կատ­նե­րու ամ­բող­ջա­կան պատ­կեր մը ու­նե­նա­լու հա­մար։

Ե­ղան հե­տաքրք­րա­կան բազ­մա­թիւ զե­կու­ցում­ներ։ Կա­րե­լի չէ մէկ առ մէկ բո­լո­րին անդ­րա­դառ­նալ։ Առ ի տե­ղե­կու­թիւն նշենք, որ Ֆրան­սա­յէն սոյն գի­տա­ժո­ղո­վին մաս­նակ­ցե­ցան՝ Յա­կոբ Պա­լեան՝ «Փոք­րիկ քայ­լե­րով մեր­ձեց­ման ա­ռա­ջարկ­ներ», Հիլ­տա Գալ­ֆա­յեան-Փա­նո­սեան՝ «Ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի մեր­ձեց­ման հար­ցի շուրջ լու­ծու­մը եր­կու ուղ­ղագ­րու­թիւն­նե­րու միաս­նա­կա­նա­ցու­մով, դա­սա­կա­նի հիմ­քի վրայ», Ար­մի­նէ Գրի­գո­րեան՝ «Ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի միա­տեղ եւ զու­գա­հեռ շփումն ու զար­գա­ցու­մը», Ժի­րայր Չո­լա­քեան «Հա­յե­րէ­նը ֆրան­սե­րէ­նի շու­քին» խո­րագ­րեալ զե­կոյց­նե­րով։

Գի­տա­ժո­ղո­վի երկ­րորդ օ­րուան ա­ւար­տին իր եզ­րա­փա­կիչ խօս­քին մէջ Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­հին ը­սաւ, որ լե­զուի խնդի­րը մեր ազ­գի գերխն­դիրն է այ­սօր. ե­թէ լե­զուն տկար վի­ճա­կի մէջ է եւ խնդիր­ներ ու­նի, մենք ենք յան­ցա­ւո­րը։ Ու­րիշ ոչ մէկ ազ­գի, երկ­րի կամ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ե­րե­ւոյթ չենք կրնար մե­ղադ­րել, քա­նի որ ա­սի­կա մեր լե­զուն է եւ մենք ենք ա­նոր պա­հա­պա­նը։ Ան ա­ւել­ցուց, որ՝ «սա սկիզբ էր, թե­րեւս ա­ռա­ջին գործ­նա­կան քայլն էր, որ եղաւ հա­յոց լե­զուի եր­կու ճիւ­ղե­րու մեր­ձեց­ման ուղ­ղու­թեամբ։ Խնդրի լուծ­ման նպա­տա­կով յա­ջորդ քայ­լը պէտք է ըլլայ ե­րեք տար­բեր յանձ­նախում­բե­րու ստեղ­ծու­մը, ո­րոնք՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով տե­ղե­կա­տուա­կան ար­դի հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը, կ՚աշ­խա­տին տար­բեր ե­ղա­նակ­նե­րով, նիս­տեր կը գումա­րեն, կը կազ­մա­կեր­պեն քըն-նար­կում­ներ, կը հրա­պա­րա­կեն յօ­դուած­ներ եւ կը ներ­կա­յաց­նեն ճշգրիտ ա­ռա­ջարկ­ներ ու խնդիր­նե­րու լուծ­ման ու­ղի­ներ»։

Նա­խա­րա­րու­թիւ­նը ար­դէն ո­րո­շած է լե­զուա­գի­տա­կան տա­րե­կան հա­մա­ժո­ղով կազ­մա­կեր­պել։ 2016-ի հա­մա­ժո­ղով­նե­րու ծրագ­րին մէջ ար­դէն ամ­րագ­րուած է այս նիւ­թով յա­ջորդ հա­մա­ժո­ղո­վին թուա­կա­նը. ան տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ Յու­լի­սին: Նա­խա­րա­րու­հին նշեց, որ կա­րե­լի է ա­ւան­դա­կան դար­ձող հա­մա­ժո­ղով­նե­րէն մէկն ալ կազ­մա­կեր­պել Լի­բա­նա­նի մէջ՝ Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ։

Ամ­փո­փե­լով հա­մա­ժո­ղո­վը, Հրա­նոյշ Յա­կո­բեան կանգ ա­ռաւ քա­նի մը կէ­տե­րու վրայ, որ յա­ռա­ջի­կա­յին բա­նա­ձե­ւի տես­քով պի­տի որ­դեգ­րուի հա­մա­ժո­ղո­վին կող­մէ։ Ըստ նա­խա­րա­րու­հիին, պի­տի ստեղ­ծուին աշ­խա­տան­քա­յին ե­րեք խում­բեր, ա­մէն մէ­կը ո­րո­շա­կի նպա­տա­կով։ Ա­ռա­ջի­նին աշ­խա­տան­քը պի­տի ըլ­լայ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի խնդիր­նե­րու ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը։ Ըստ նա­խա­րա­րու­հի­ին, պէտք է ստեղ­ծել ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի զար­գաց­ման ծրա­գիր։ Ան ա­ւել­ցուց, որ հա­մա­ժո­ղո­վին զա­նա­զան տե­սա­կէտ­ներ հնչե­ցին, թէ ինչ­պէս կա­րե­լի է զար­գաց­նել ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը՝ մէ­կը ը­սաւ, որ դա­սա­րան­ներ բա­նանք դպրոց­նե­րու մէջ, ու­րիշ մը՝ դա­սա­գիր­քեր տպենք, ու­րիշ մը ը­սաւ մաս­նա­գէտ­ներ պատ­րաս­տենք, հե­ռա­տե­սի­լով հա­ղոր­դում­ներ ը­նենք…

Բո­լոր ա­ռա­ջարկ­նե­րը ըն­դու­նե­լի են, կը մնայ ստեղծուե­լիք աշ­խա­տան­քա­յին խում­բին այդ ծրա­գի­րը կազ­մե­լը եւ ի­րենց՝ նա­խա­րա­րու­թեան ներ­կա­յաց­նե­լը։ Հրա­նոյշ Յա­կո­բեան ընդ­գծեց, թէ կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը միշտ պատ­րաստ է ա­ջակ­ցե­լու ո­րե­ւէ մէկ հար­ցի, զոր կը ներ­կա­յաց­նէ Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թիւ­նը:

Երկ­րորդ աշ­խա­տան­քա­յին խում­բը պի­տի զբա­ղի հա­յե­րէ­նի եր­կու ճիւ­ղե­րու մեր­ձեց­ման հար­ցե­րով. «Մեր­ձե­ցում ը­սե­լով նկա­տի ու­նինք թէ՛ բա­ռամ­թեր­քի որ­դեգ­րում, թէ՛ ո­րոշ ար­տա­յայ­տու­թիւն­ներ, ո­րոնք կրնան ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նէն ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն թա­փան­ցե­լով թէ՛ հարս­տաց­նել լե­զուն եւ թէ զայն մաք­րել ար­դէն ամ­րագ­րուած օ­տա­րա­բա­նու­թիւն­նե­րէ։ Պէտք է ստեղ­ծել ե­լեկտ­րո­նա­յին ցանց, ո­րու մէջ աշ­խա­տին խում­բե­րը եւ ա­մէն շա­բաթ տե­ղե­կատ­ուու­թիւն կա­տա­րուի։ Եր­րորդ աշ­խա­տան­քա­յին խում­բը պի­տի զբաղի ուղ­ղագ­րու­թեան հար­ցով։ Ուղ­ղագ­րու­թեան քննարկման հար­ցը այ­լեւս ար­գելք չէ Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան մար­մին­նե­րուն հա­մար, ո­րոնք պատ­րաստ են լսե­լու եւ ըն­դու­նե­լու հիմ­նա­ւո­րուած ու խե­լա­միտ ա­ռա­ջարկ­ներ, իսկ այդ ա­ռա­ջարկ­նե­րը պի­տի ծնին նման հա­մա­ժո­ղով­նե­րու ար­դիւն­քով. պե­տու­թիւ­նը պատ­րաստ է ա­ջակ­ցե­լու դա­սա­կան ուղ­ղագ­րու­թեան հիմ­քի վրայ կա­տա­րուող ծրագ­րե­րուն», ա­ւել­ցուց նա­խա­րա­րու­հին:

Ան ընդգ­ծեց, որ հարկ չէ մե­ծա­թիւ մար­դիկ ընդգրկել աշ­խա­տան­քա­յին խում­բե­րուն մէջ, այլ՝ ա­մէն մէկ խում­բի մէջ պէտք է ըլ­լան չորս-հինգ մաս­նա­գէտ՝ Հա­յաս­տա­նէն եւ Սփիւռ­քէն։ Այդ աշ­խա­տան­քա­յին խում­բե­րը քննար­կում­ներ կը կա­տա­րեն եւ ա­ռա­ջարկ­ներ կը ներ­կա­յաց­նեն, ո­րոնց ալ ըն­թացք կը տրուի քա­ղա­քա­կան ո­րոշ­ման հի­ման վրայ։ Ըստ նա­խա­րա­րու­հիին, այ­սօր փաստ է, որ մեր լե­զուն երկ­փեղ­կուած է։ Ինչ ալ ը­սեն, այս մէ­կը փաստ է։ Թէ նա­խա­պէս ի՛նչ ե­ղած է մեր լե­զուն, պէտք է մէկ կողմ ձգենք եւ այ­սօր խօ­սինք հրա­պա­րա­կի վրայ ե­ղող մեր լե­զուի մա­սին։ Եր­կու հա­յե­րէն­ներն ալ պէտք է հա­մա­չափ զար­գա­նան. այն­պի­սի բան չկայ, որ ը­սենք այս մէկ հա­յե­րէ­նը գոր­ծա­ծուող է, պաշ­տօ­նա­կան լե­զու է, ա­ւե­լի պի­տի զար­գա­նայ. այդ­պի­սի բան չկայ, եր­կու հա­յե­րէն­ներն ալ պէտք է զար­գա­նան։

Ան եզ­րա­փա­կեց ը­սե­լով, թէ լե­զուի հիմ­նա­կան կրող­ներն են Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միա­ծի­նը, Ան­թի­լիա­սը, Պո­լի­սը, Ե­րու­սա­ղէ­մը, Մխի­թա­րեան­նե­րը, որ­պէս կեդ­րոն­ներ։ Լե­զուով մտա­հոգ կա­ռոյց­նե­րու կար­գին նշեց Հայ­կա­կան բա­րե­գոր­ծա­կան ընդ­հա­նուր միու­թիւ­նը (ՀԲԸՄ), «Կիւլ­պէն­կեան» հիմ­նադ­րա­մը, ո­րոնք ալ կրնան յա­ռա­ջի­կա­յին դառ­նալ ա­ջա­կից՝ հա­յե­րէ­նի պահ­պան­ման մի­տող ծրագ­րե­րուն մէջ։ Ը­սաւ, թէ հա­մա­ժո­ղո­վէն ետք ինք նա­մակ­ներ պի­տի ու­ղար­կէ Ա­մե­նայն Հա­յոց Գա­րե­գին Բ. Կա­թո­ղի­կո­սին, Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ Ա­րամ Ա. Կա­թո­ղի­կո­սին, եւ պի­տի յայտ­նէ ի­րենց  մտա­հո­գու­թիւն­նե­րը։

Հե­տաքրք­րա­կան էր գի­տա­ժո­ղո­վի նիս­տա­վար­նե­րէն Սփիւռ­քի փոխ-­նա­խա­րար Սերժ Սրա­պիո­նեա­նի անդ­րա­դար­ձը՝ սոյն նա­խա­ձեռ­նու­թեան ստեղ­ծած հե­տաքրք­րու­թեան աս­տի­ճա­նին մա­սին, նկա­տի ու­նե­նա­լով Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թե­նէն ի վեր հա­յե­րէ­նի լե­զուա­ճիւ­ղե­րուն եւ յատ­կա­պէս՝ ուղ­ղագ­րու­թեան հան­դէպ լե­զուա­բան­նե­րու կրքոտ վե­րա­բե­րու­մը, հե­ռու գի­տա­կան ու ազ­գա­յին փո­խշա­հա­ւէտ ռազ­մա­վա­րա­կան մօ­տե­ցում­նե­րէ։ Սերժ Սրա­պիո­նեան հաս­տա­տեց լե­զուա­կան հար­ցե­րով զբա­ղող հա­յաս­տան­ցի հիմ­նա­կան մաս­նա­գէտ­նե­րու հե­տաքրք­րու­թեան պա­կա­սը՝ ը­սե­լով, թէ կը սպա­սէին, որ հե­տաքրք­րու­թե­նէն կոտ­րէին դահ­լի­ճին դռնե­րը, բայց այդ­պէս չե­ղաւ։ Ու­րեմն, ըստ Սրա­պիո­նեա­նի, կա­րե­լի է են­թադ­րել, թէ լե­զուի մա­սին սո­վո­րա­բար բարձր ամ­պիոն­նե­րէ խօ­սող­նե­րը ի­րենք զի­րենք գո­վազ­դե­լու նպա­տակ ու­նէին եւ ոչ՝ լե­զուի հար­ցեր լու­ծե­լու, այ­լա­պէս ներ­կայ կը գտնուէին նման կա­րե­ւոր հա­մա­ժո­ղո­վի մը, որ ամ­բողջ հա­յու­թիւ­նը յու­զող հար­ցեր կը քննար­կէ, այլ խօս­քով՝ լե­զուա­կան ճա­կա­տա­գիր կը վճռէ։

Սերժ Սրա­պիո­նեան նաեւ շնոր­հա­կա­լու­թիւն յայտ­նեց ար­տա­սահ­մա­նէն ե­կած մաս­նա­գէտ­նե­րուն, նշե­լով. «այս հա­մա­ժո­ղո­վէն սկիզբ պի­տի առ­նէ հա­յու­թեան լեզուա­կան ճա­կա­տագ­րի հիմ­նա­կան ո­րոշ հար­ցե­րու լու­ծու­մը»։

­Գի­տա­ժո­ղո­վին ստեղ­ծած հե­տաքրք­րու­թեան վե­րա­բե­րեալ այս անդ­րա­դար­ձը կա­րե­ւոր էր։ Կա­րե­լի է ը­սել, որ Սփիւռ­քի շա­հագր­գիռ կող­մե­րէն ալ նոյն­քան հե­տաքրք­րու­թեան պա­կաս կը նկա­տուի։ Պա­րա­գան էր ա­ւան­դա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րու, հա­մա­հայ­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու, ո­րոնք թէ՛ Սփիւռ­քի եւ թէ Հա­յաս­տա­նի մէջ ու­նին կա­ռոյց­ներ, մաս­նա­ճիւ­ղեր, ո­րոնք կը վա­րեն դպրոց­ներ, ա­մէն օր կ՚ապ­րին լե­զուա­ճիւ­ղե­րու բա­խում­նա­լի տագ­նա­պը։ Պա­րա­գան էր նաեւ Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ՝ իր եր­կու կա­թո­ղի­կո­սու­թիւն­նե­րով, պատ­րիար­քու­թիւն­նե­րով, թե­մե­րով, դպրե­վան­քնե­րով, դա­րա­ւոր հայ­կա­կան մա­տե­նա­գի­տա­կան ծի­սա­կան ա­ւան­դու­թեամբ, ո­րոնք նոյն­պէս բա­ցա­կայ էին, լուռ։

Ան­շուշտ ո­րոշ չա­փով ըմբռ­նե­լի է Սփիւռ­քի կարգ մը հաս­տա­տու­թիւն­նե­րու «հե­տաքրք­րու­թեան պա­կա­սը», իբր հե­տե­ւանք վե­րա­պա­հու­թեան, անվս­տա­հու­թեան կամ յու­սալ­քու­թեան։ Հա­յաս­տա­նեան կող­մը ա­նար­դար կեր­պով այս նիւ­թով Սփիւռ­քի նա­խան­ձախնդ­րու­թիւ­նը մեկ­նա­բա­նած է իբր Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ուղ­ղագ­րա­կան փո­փո­խու­թիւն պար­տա­դրե­լու ճիգ: Ու­րեմն, բա­ցի մի քա­նի մտա­ւո­րա­կան­նե­րէ, ձե­ւով մը ա­մէնու­րեք «հե­տաքրք­րու­թեան պա­կաս» մը կը տի­րէ այս կա­լուա­ծին մէջ։

Նիւ­թը յոյժ կեն­սա­կան ու մաս­նա­գի­տա­կան ըլ­լա­լով հան­դերձ, կ՚են­թադ­րէ լե­զուա­գի­տա­կան լայ­նա­միտ եւ ար­դիա­կան մշա­կոյթ, քա­ղա­քա­կան կամք ու ո­րո­շում։ Սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թեան եւ Գի­տու­թեան ազ­գա­յին ա­կա­դե­միա­յի նա­խա­ձեռ­նու­թեան ե­տին կ՚ընդնշ­մա­րուի բարձր մա­կար­դա­կի պե­տա­կան քա­ղա­քա­կան դիր­քո­րոշ­ման փո­փո­խու­թիւն, որ ուղ­ղագ­րա­կան խնդի­րէն ան­դին կը հե­տապն­դէ ա­ւան­դա­կան Սփիւռ­քի եւ նո­րաս­տեղծ գա­ղութ­նե­րու հետ կրթա­կան, մշա­կու­թա­յին եւ քա­ղա­քա­կան բազ­մա­դէմ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ ու նպա­տակ­ներ։

ԺԻ­ՐԱՅՐ ՉՈ­ԼԱ­ՔԵԱՆ

Շար. 2 եւ վերջ