ԱԿՆԱՐԿ - 95 - ՄՏԱԾՈՒՄՆԵՐ՝ ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԷՆ

* ՍԻՐԷ՛ ԲՆՈՒԹԻՒՆԸ

Ստորեւ տպագրուած տողերը գրած է Կոմիտաս Վարդապետ, 1911 թուականի հոկտեմբերին, Աղեքսանդրիոյ մէջ, Վահագն Չիթճեան անունով պատանիի մը ալպոմին մէջ:

Սիրուն մանկիկ, կայտառ մանկիկ, օր մը դուն ալ պիտի մեծնաս ու մարդ դառնաս: Քեզի պզտիկ խրատիկ մը տամ:

Միտքդ մարզէ անթիւ գիտութիւններով եւ մաքուր գեղարուեստով: Իմաստունի ծովածաւալ մտքէն որսա՛ գիտութիւն եւ գեղարուեստի սրտէն բարի զգացումներ: Գիրքերն ու ձայները մեռած հոգիներուն մտքի ու սրտի տապաններ են:

Դուն հետեւէ բնութեան դպրոցին, միտքդ բաց ու կարդա՛ անոր ծով միտքը, որուն մէկ կաթիլն է քու մէջդ Արարիչին շնորհած ձիրքը. սիրտդ բաց եւ հոն թող արձագանգեն անոր խորհրդաւոր ու գաղտնի ձայները:

Կարդա՛ բնութեան գիրքը, որ կարելի չէ ոչ մէկ բանով գրել, ոչ մէկ ձայնով արձանագրել, ոչ մէկ գոյնով նկարել եւ ոչ մէկ գործիքով դրոշմել… Բնութեան երեւոյթները անհունապէս յեղյեղուկ են եւ շարժուն, այնտեղ կեանք կայ, զոր կարելի չէ անկենդան տառերով ու ձայներով, գրիչներով ու բրիչներով, վրձիններով ու չափերով դրոշմել, պարփակել. ան նման է արշալոյսին, միշտ թարմ, միշտ նոր, միշտ կենդանի, միշտ կենսատու, միշտ մայր-ծնող մտքի ու սրտի եւ ձեզի պէս մանուկներու նման միշտ մանուկ ու պարզուկ:

Սիրուն մանկիկ, պայծառ մանկիկ, սիրէ՛ բնութիւնը… (Կոմիտաս Վարդապետ, «Արմենիա», հինգշաբթի, 17 փետրուար 1988, 52-րդ տարի, թիւ 10.601, էջ 3):

* Մեր շուրջն արհաւիրք, մարդասպանութիւն, կողոպուտ, աւեր, հրդեհ, մի խօսքով, շունը տիրոջ չի՛ ճանաչում. ամէն բան անորոշութեան մէջ է. ո՛չ մի ապահովութիւն չկայ. տէրութիւնն իր գլուխը կորցրել է:

* Իրաւ է, ես էլ եմ կրկնում ժողովրդի հետ այն վեհ միտքը, թէ՝ «գէշ մարդու օր արեւը սեւ հողի տակով արէք». միեւնոյն ժամանակ աջ ու ձախ եմ նայում, տեսնում, որ մարդիկ առաւել վատ հոգի են, քան բարեհոգի. չկան, եթէ կան, չեն երեւում այնպիսիները, որոնք չարերի վերայ արհամարհանք տածեն. ընդհակառակը, մարդկային թոյլ եւ շատ տկար կողմերից մէկն էլ այն է, որ լսածին հաւատալ են ուզում առանց ճշմարտութեան կշիռ ունենալու. այո՛, շատ հեշտ է դատելը՝ մանաւանդ ուրիշին, բայց դատուել ո՞վ է ցանկանում. Մարդասպանը նոյնիսկ դատից խուսափում է, ո՜ւր մնաց անմեղն ու անպարտը: Ես էլ, թէեւ ներսս բոլորովին մաքուր ու ջինջ է, ինչպէս պայծառ ու յստակ վտակ, բայց չար մարդիկ քար են ձգում ու պղտորում:

* Կայ բնութեան մէջ մի ազնիւ բան՝ գեղարուեստ, որին ամենքը մտչելի չեն, եւ հենց այնտեղ եմ գտնում իմ անդորրութիւնը եւ հանգստութիւնը, եւ զգում եմ, որ մի վայրկեան հեռու եմ սլացել աշխարհի անօրէնութիւններից:

* Ժամանակ է լինում, որ ես ընկղմած եմ կատարելապէս միայն հայ երաժշտութեան մէջ, եւ ահա այն ժամանակ ես գրում եմ, ստեղծում եմ այնպիսի բան, ինչպիսին յարմար է մեր երաժշտութեան ոգուն. բայց շինում է եւ ժամանակ, որ, առանց իմ կամքի, ընկնում եմ մի այնպիսի երեւակայութեան շաւղի վերայ, որ կա՛մ հայկական չէ, կա՛մ նորա կողքիցն է անցնում: Բայց եւ այնպէս, ես պիտի հասնեմ նպատակիս, նոյնիսկ, եթէ ամբողջ կեանքս իսկ վրայ դնեմ:

* Երբ մարդ մի բանով երկար ժամանակ ու անընդհատ, տաք զբաղում է, քննական ուշքը կորցնում է, եւ նորա տեղն է բռնում դէպի միշտ բարձրը մղող եւ նոյնիսկ, մասամբ էլ կոյր եռանդը, որ պարզ գաղափարի ու երեւակայութեան առաջ մի յափշտակիչ, դիւթական, նուրբ քօղ է քաշում, որ մի առ ժամանակ սխալներն ու անհարթութիւնները կա՛մ պարզ ու վսեմ, դիւրըմբռնելի ու գործի ոգուն համապատասխանող, կա՛մ նորա բնոյթը որոշող գծերն անյայտացնում ու չքացնում է, եւ մարդ իբր կատարեալ բան է տեսնում:

* Հայ եղանակները, ինչպէս նոցա ոգին պահանջում է, ներդաշնակելը որքան պարզ է, նոյնքան աւելի դժուար է, յետոյ, դեռ մենք՝ հայրես, պէտք է մեզ համար ոճ ստեղծենք ու ապա թէ համարձակ առաջ գնանք:

* Մեր եղանակների գիւտը համաշխարհային երաժշտութեան համար մեծ նշանակութիւն ունի:

* Ամբողջ Ս. Պատարագի երգեցողութիւնը պէտք է ներկայացնէ մի շարայօդուած միութիւն եւ մի ոճ, ոչ թէ ամենատեսակ եղանակումներու ժողովածու:

* Յիրաւի բազմաձայն երգեցողութիւնը սքանչելեաց սքանչելիքն է, բայց եթէ անգէտ մարդու ձեռքով պատրաստուի, կարող է միայն բազմութիւն ձայների, նոյնիսկ գողտր երգուած դէպքում, անմիաբան զուգահեռականութիւն առաջ բերել, որ բոլորովին հակառակ է բուն բազմաձայն գեղարուեստի նպատակին ու ոգուն:

* Իւրաքանչիւր ազգի երաժշտութիւն բխում է իր մայրենի լեզուի չորս անբաժան յատկութիւններից՝ ամանակ (երաժշտական ժամանակ, չափ), ելեւէջ, հնչիւն եւ ոգի. սոքա են պատկերացնում մտքի եւ զգացմունքի աշխարհները: Մինչեւ որ չուսումնասիրենք վերյիշուած չորս հիմնական յատկութիւնները մանրակրկիտ կերպով, մինչեւ որ նոցա օրէնքները չպարզենք ու մարզենք, չենք կարող կատարեալ դաշնաւորումն անել որեւէ մի հոգեւոր կամ աշխարհիկ երգի:

* Բուն ազգային եղանակները՝ հոգեշունչ, պարզ ու վսեմ շարականի երաժշտութիւնը, որ մեր նախնեաց նախանձելի հոգու պատկերներն ու հայելիներն են, որոնք մշտամրմունջ էին, այժմ դատապարտուել են արհամարհանքի, կորստի եւ նախատինքի, աւելին կ՚ասեմ՝ տանում են մեր սիրտն ու հոգին դէպի խեղդող, օտարական ճանապարհները: Եթէ վերջին նշոյլն էլ, որ մնացել է, մենք փչենք ու հանգցնենք, այն ժամանակ մեր աչքով կը տեսնենք մեր սրտի թաղումը, ապա ուրեմն եւ մեր կեանքի գոյութեան վառարանի հանգչիլը:

* Ես կատարեալ չեմ, ինչպէս բոլոր մարդիկ, բայց կատարելութեան ձգտող:

* Բաւական երկար համբերեցի, այսուհետեւ եթէ ես էլ չխօսեմ, քարերը կ՚աղաղակեն:

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

Վաղարշապատ