ՔԻՉ ՄԸ ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ

Շատ են պատմութիւնները Յովհաննէս Թումանեանի ծնողներուն, Մամիկոնեաններուն տոհմը շարունակող անոր հօր՝ Տէր Թադէոս Քահանային եւ մօր՝ սարի աղջիկ Սօնային մասին...

Կը պատմուի, օրինակ, որ Թումանեանին մայրը շատ իւրայատուկ հոգատարութեամբ խնամած է իր առաջնեկը, այնքան, որ ան մի՛շտ իր ձեռքերուն մէջ պահած է Յովհաննէսը ու երբե՛ք զայն չէ դրած օրօրոց. «Թող փոքրիկիս միտքը պայծառ մնայ, չօրօրուի...»։

Առասպելական այս պատումը լիիրաւ կը վայելցնեմ Թումանեանի պէս մեծութեան մը խորիմաց մօր, որ իր որդին առակներով ու հեքիաթներով սնելով կանխագուշակած է, թէ իր ծնած, ձեռքերէն վար չդրած ու չօրօրած մանուկ Յովհաննէսը վաղը կը դառնայ ու կը մնայ Ամենայն Հայոց Բանաստեղծը։

Շատ են հայ գրականութեան բանաստեղծները. որոշակի տրամադրութիւն եւ իրեն յատուկ աշխարհ մը ունի անոնցմէ իւրաքանչիւրը. փոթորկաշունչ ու աստուածամարտ ոգի է Նարեկացին, մթնշաղի անուրջներուն ոսկի շշուկն է Տէրեանը, առկայծ ճրագ է Վարուժանը, ծիրանի լոյս է Մեծարենցը, Դուրեանը՝ դալկահար շանթ ու ողջակիզուող հոգի է Չարենցը... Շքեղօրէն երկար ու հարուստ շարք.

Իսկ Թումանեանը՞։

Համարեա՛ անհնար է զինք մէ՛կ տրամադրութեան կամ մէ՛կ աշխարհի մէջ պարփակել, սէր ըլլայ անիկա, ըմբոստութիւն, յոյզ, թախիծ կամ իմաստութիւն. Ամենայն Հայոց Բանաստեղծն է ան։

Հայաստանի ամենագեղեցիկ Լոռուայ շրջանի Դսեղ գիւղին մէջ ծնած է Թումանեան։ Գիւղի, ապա Ստեփանաւանի դպրոցներէն վերջ՝ անցած է Թիֆլիզի Ներսիսեան վարժարան, որ դեռ չաւարտած, սկսած է աշխատիլ որպէս գրագիր, ապա՝ գրասենեակի վարիչ, սակայն, շուտով զգալով, որ պաշտօնը դժուար է համատեղել ստեղծագործական աշխատանքին հետ, լիովին նուիրուած է գրականութեան, հետզհետէ աւելի ու աւելի վատ ապրելով, բայց աւելի ու աւելի շատ գրելով...

Կարելի՞ է արդեօք չնկատել ու չզարմանալ, որ 19 տարեկանին ամուսնացած ու տասը զաւակ ունեցած Թումանեան այդ տասը մանուկներուն աղմուկին մէջ գրած է այնքան, ինչքան կը գրէին թերեւս տասը գրողներ. պոեմ, պալլատ, հեքիաթ, պատմուածք, յօդուած, զրոյց, թարգմանութիւն. գրական գրեթէ ամէ՛ն տեսակներէն գրած է Թումանեան եւ ամէն տեսակին՝ ամենալաւը։

Լոռիի մէջ կանգնած է Թումանեանին արձանը՝ կարծես տանտիրոջ եւ հոն, Դսեղի իր տան մէջ թաղուած է անոր սիրտը՝ կարծես բաբախուն...

Անվիճելի իրականութիւն մըն է, որ իւրաքանչիւր ժողովուրդ ունի իր հանճարեղ գրողը, որուն տողերը դուրս ելլելով գիրքերու էջերէն, թռչած, սաւառնած ու հասած են ո՛չ միայն իրենց ժողովուրդի ենթագիտակցութեան ու դարձած են անոր առօրեայ կեանքին, մտածելակերպին ու խօսակցութեան անբաժան մասը, ա՛յլ հասած են ամբո՜ղջ մարդկութեան եւ դարձած են աշխարհինը։ Եթէ աս հանճարը Շէյքսփիրն է անգլիացիներուն համար, Կէօթէն՝ գերմանացիներուն, Փուշքինը՝ ռուսերուն, Թակորը՝ հնդիկներուն ու Խայեամը պարսիկներուն համար, ապա անիկա, միանգամայն, Թումանեանն է հայերուս համար...

Բայց ինչո՞ւ Թումանեանը։

Որովհետեւ ան խորապէս գիտակցած էր, որ հայ պա՜րզ գեղջուկին անկեղծ վիշտը աւելի էական է քան Մասիսի գագաթին դրուած գրական կեղծ թագը։ Մեր գեղջուկներուն չափ պարզ են Թումանեանին գործերը, յատակը երեւցող ջինջ ջուրերուն պէս, բայց, արդեօք հասո՞ւ է բոլորին, որ ջուրին ծանծաղութենէն չէ՛ այդ յատակին յստակութիւնը, այլ՝ մաքրութենէն...

Այսպէս, հրաժարելով ազգային յուզառատ երգերէն, Թումանեան գացած է դէպի կեանք, դէպի ժողովուրդ եւ ստեղծած է մեր գրականութեան անվիճելիօրէն աննման գոհարները եւ պատահակա՞ն է արդեօք, որ հայկական առաջին ազգային օփերան՝ «Անուշ»ը եւ առաջին դասական օփերան՝ «Ալմաստ»ը, գրուած են անոր «Անուշ» եւ «Թմկաբերդի առումը» պոեմներուն հիման վրայ...

Ո՞վ չէ լսած «Անուշ»ը, ո՞վ իր մանկութեան չէ՛ արտասանած «Շունն ու կատուն», ո՞վ չի գիտեր «Ա՜խ Թամար»ին պատմութիւնը, ո՞ր թատերախումբի խաղացանկին մէջ չէ՛ եղած «Բարեկենդանը», «Անխելք մարդը» եւ «Կիկոսի մահը», ո՞ր հայկական վարժարանի նախակրթարանի հանդէսին չէ՛ բեմադրուած «Քաջ Նազար»ը կամ «Մի կաթիլ մեղրը», ո՞վ չի գիտեր գիւղէն քաղաք ղրկուած «Գիքորը», առանց լալու դիտա՞ծ էք այդ ֆիլմը, ո՞ր երգչախումբը չէ՛ կատարած «Ամպի տակից»ն եւ «Համբարձում եայլա»ն, ո՞ր տիկնանց յանձնախումբը չէ փնտռած Թումանեանին քառեակները, ո՞ր փառաւոր հանդիսութեան չէ՛ երգուած սքանչելի «Հայրենիքիս հետ»ը եւ ո՞ր դահլիճը չէ՛ թնդացած անոր վերջին «Հզօր հայրենիք»ին հետ...

Կասկածի կամ տարակուսանքի պարոյկներ չեն ասոնք, այլ անհերքելի իրողութիւններ, որոնք միանգամայն կը բացատրեն, թէ ինչո՛ւ Ամենայն Հայոց Բանաստեղծն է Յովհաննէս Թումանեան։

Նշանակութիւն ունի՞ ուրեմն, որ Թումանեանի ծննդեան այսինչ ամեակն է կամ չէ, երբ աւելի քան դար մըն է, որ մեր իրակա՛ն կեանքին մէջն է ան, եւ որքան իմաստալից է, որ Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ գիրք նուիրելու օրուան վերածուած է փետրուար 19-ը՝ Թումանեանի ծննդեան օրը...

Արժան եւ իրաւ Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ.

Չէ՞ որ աշխարհի մէջ տեղ մը իր սէրը իտալերէն կրնայ ողբալ Անուշը, Ֆրանսայի մէջ ա՛լ Մարոն ինքզինք անդունդէն վար կը նետէ կամ Անգլիոյ մէջ կը խելագարուի Լոռեցի Սաքոն...

ՍԵՒԱՆ ՍԵՄԷՐՃԵԱՆ

Եգիպտոս