Մխիթար Հերացի (1118-1173). Հայկական Բժշկագիտութեան Մեծարժէք Հիմնադիրը

Հայ ժո­ղո­վուր­դի հան­ճա­րեղ ծնունդ­նե­րու հա­մաս­տե­ղու­թեան մէջ իր ճա­ռա­գայ­թող տեղն ու ար­ժէ­քը ու­նի բժշկա­գի­տա­կան մտքի հայ հսկան՝ Մ­­խի­թար Հե­րա­ցին, ո­րուն ծննդեան տա­րե­դար­ձը կը նշուի ­Նո­յեմ­բեր 11-ին։

Մե­ծա­նուն բժշկա­պե­տը ե­ղաւ հիմ­նա­դի­րը հայ միջ­նա­դա­րեան, այ­լեւ դա­սա­կան բժշկա­գի­տու­թեան, որ ծաղ­կու­մի իր գա­գաթ­նա­կէ­տին հա­սաւ 12-րդ ­դա­րուն, ­Կի­լի­կեան ­Հա­յաս­տա­նի մէջ։

Մ­­խի­թար ­Հե­րա­ցի հայ բժշկու­թեան հա­մար ու­նի այն ար­ժէքն ու կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը, ինչ որ ­Հի­փոք­րա­թը ու­նի յու­նա­կան, ­Գա­ղիա­նո­սը՝ հռո­մէա­կան եւ Իպն ­Սի­նան՝ ա­րա­բա­կան բժշկու­թեան մէջ։

Իր ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րուն կող­մէ ար­դա­րա­ցիօ­րէն «­Մեծն Մ­­խի­թար» ա­նո­ւա­նո­ւե­ցաւ հա­յոց բժշկա­պե­տը։ ­Մաս­նա­գէտ­նե­րու վկա­յու­թեամբ՝ ­Հե­րա­ցի հա­ւա­քեց, ու­սում­նա­սի­րեց եւ ընդ­հան­րա­ցուց իր ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը կան­խած դա­րե­րու փոր­ձա­ռու­թիւ­նը. ինչ­պէս դա­սա­կան, նոյն­պէս եւ ժո­ղովր­դա­յին բժշկու­թեան մար­զե­րէն ներս։ ­Հե­րա­ցի ստեղ­ծեց այն­պի­սի աշ­խա­տու­թիւն­ներ, ո­րոնք այ­սօր եւս կը պահ­պա­նեն ի­րենց ար­ժէ­քը։

Ի­մաս­տուն բժիշ­կի համ­բա­ւը միշտ հե­տե­ւե­ցաւ «­Ջեր­մանց մխի­թա­րու­թիւն» ա­նու­նով դա­սա­կա­նա­ցած բժշկա­գի­տա­կան գլուխ գոր­ծոց աշ­խա­սի­րու­թեան հե­ղի­նա­կին։ Մ­­խի­թար ­Հե­րա­ցիի կը պատ­կա­նի բժշկա­կան հո­գա­տա­րու­թեան ի­մաս­տուն խոր­հուր­դը. «Որ­քան կա­րե­լի է, հի­ւան­դը թող շատ լսէ գու­սան­նե­րու եր­գը, լա­րե­րու հնչիւ­նը եւ հա­ճե­լի մե­ղե­դի­ներ»։

­Հան­րա­գի­տա­կան աղ­բիւ­րի մը հա­մա­ձայն՝ «Մ­­խի­թար ­Հե­րա­ցիի նա­խորդ­նե­րը, ան­յայտ ու ա­նա­նուն հայ բժիշկ­նե­րը անհ­րա­ժեշտ նա­խա­պատ­րաս­տա­կան աշ­խա­տանք կա­տա­րած էին՝ թարգ­մա­նե­լով յոյն, հռո­մէա­ցի եւ ա­րաբ բժիշկ­նե­րու գի­տա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը, ստեղ­ծե­լով նաեւ շարք մը սե­փա­կան գոր­ծեր գլխա­ւո­րա­պէս դե­ղա­գի­տու­թեան եւ բժշկա­դար­մա­նու­մի (թե­րա­փիա) վե­րա­բե­րեալ: ­Սա­կայն այդ ա­մէ­նը չէր կրնար բա­ւա­րա­րել այն­պի­սի լուրջ ու պա­հանջ­կոտ գիտ­նա­կա­նը, ինչ­պի­սին էր ­Մեծն Մ­­խի­թա­րը: Ան իր ամ­բողջ կեանքն ու գի­տա­կան կա­րո­ղու­թիւն­նե­րը նո­ւի­րեց բժշկու­թեան եւ հայ բժշկա­գի­տա­կան մտքի զար­գաց­ման ու ժո­ղովր­դա­կա­նաց­ման։

Հե­րա­ցի ծնած էր ո­րոշ աղ­բիւր­նե­րու հա­մա­ձայն 1118-ին, կամ՝ ըստ այ­լոց՝ 1120-ին, հա­յա­շէն Հեր (այժ­մու ­Խոյ, ­Պարս­կաս­տան) քա­ղա­քին մէջ։ ­Պա­տա­նի տա­րի­քին տե­ղա­փո­խո­ւած է ­Կի­լի­կեան ­Հա­յաս­տան, ուր հե­տե­ւած է բժշկու­թեան եւ ար­ժա­նա­ցած է բժշկա­պե­տի պա­տո­ւոյ կոչ­ման։ Բ­­նա­ւո­րու­թեամբ անս­պառ ե­ռան­դի տէր, փոր­ձա­րար եւ հե­տա­զօ­տող գիտ­նա­կան մը ըլ­լա­լով՝ ան յա­ճախ ճամ­բոր­դած է մեր­ձա­կայ թէ հե­ռա­ւոր եր­կիր­ներ, ո­րո­նե­լով դե­ղա­բոյ­սեր եւ վա­րե­լով շրջուն բժիշ­կի կեանք։

Հա­րուստ իր փոր­ձա­ռու­թեամբ՝ ան ձեռ­նար­կած է հե­տա­զօ­տա­կան աշ­խա­տան­քի ինչ­պէս գիտ­նա­կա­նի իր փոր­ձա­սե­նեա­կէն ներս, նոյն­պէս եւ հի­ւանդ­նե­րու սնա­րին մօտ՝ ար­դիւն­քը տե­սա­կա­նօ­րէն ընդ­հան­րաց­նե­լով եւ իր աշ­խա­տա­սի­րու­թեանց ճամ­բով գրա­ւոր ժա­ռան­գու­թեան վե­րա­ծե­լով։

Այդ շրջա­նին ստեղ­ծո­ւած են մար­դա­կազ­մու­թեան, կեն­սա­բա­նու­թեան, ախ­տա­բա­նու­թեան եւ դե­ղա­գի­տու­թեան վե­րա­բե­րեալ իր մե­ծահռ­չակ աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը, ո­րոնց մեծ մա­սը, դժբախ­տա­բար, հայ ժո­ղո­վուր­դի ող­բեր­գա­կան ճա­կա­տագ­րին բե­րու­մով՝ ան­դարձ կոր­սո­ւած է: ­Միայն բե­կոր­ներ մնա­ցած են այս կամ այն ժո­ղո­վա­ծո­յին մէջ, հե­տա­գայ ժա­մա­նակ­նե­րու բժիշկ­նե­րու եր­կե­րուն մէջ: Մ­­խի­թար ­Հե­րա­ցիի բժշկա­կան եւ բնա­խու­զա­կան լայն հե­տաքրք­րա­սի­րու­թեանց մա­սին կա­րե­լի է գա­ղա­փար մը կազ­մել՝ հիմ­նո­ւե­լով նոյ­նիսկ այդ պահ­պա­նո­ւած փոք­րիկ հա­տո­ւած­նե­րուն վրայ, ո­րոնք վեր­նագ­րուած են «­Վասն շի­նո­ւա­ծոյ եւ յօ­րի­նո­ւա­ծոյ ա­չացն», «­Վասն փոշ­տան­կի, որ է ձո­ւանքն», «­Վասն քա­րանց», «Ո­րո­տա­ցոյց եւ շար­ժա­ցոյց» ե­ւայլն:

Հա­յոց բժշկա­պե­տին գի­տա­կան եւ բժշկա­կան այս­պի­սի բեղմ­նա­ւոր գոր­ծու­նէու­թեան ար­դիւ­նքը ե­ղաւ այն, որ 12-րդ ­դա­րու 60-ա­կան­նե­րուն ­Հե­րա­ցի ար­դէն մեծ համ­բաւ ձեռք բե­րած էր բժշկու­թեան մէջ եւ դար­ձած էր ­Ներ­սէս Շ­­նոր­հա­լի ­Կա­թո­ղի­կո­սի մտե­րիմ բա­րե­կա­մը։ Շ­­նոր­հա­լի իր բնա­փի­լի­սո­փա­յա­կան բնոյ­թի եր­կա­րա­շունչ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը՝ «Երկն­քի եւ նրա լու­սա­տու­նե­րի մա­սին» վեր­նագ­րով՝ նո­ւի­րած է Մ­­խի­թար ­Հե­րա­ցիին։

Իր կեան­քի վեր­ջա­լոյ­սին, Մ­­խի­թար ­Հե­րա­ցի ձեռ­նա­մուխ ե­ղաւ իր գլխա­ւոր աշ­խա­տու­թեան՝ «Ջեր­մանց մխի­թա­րու­թիւն» գլուխ գոր­ծո­ցի գրառ­ման, ո­րուն հա­մար ան եր­կար ժա­մա­նակ համ­բե­րա­տա­րու­թեամբ նիւ­թեր հա­ւա­քած էր՝ ոչ միայն ու­սում­նա­սի­րե­լով հին աշ­խար­հի եւ ա­րաբ բժիշկ­նե­րու աշ­խա­տու­թիւն­նե­րը, այ­լեւ շրջե­լով ­Կի­լի­կեան ­Հա­յաս­տա­նի ճախ­ճոտ վայ­րե­րը եւ ու­սում­նա­սի­րե­լով ա­նոնց յա­տուկ դո­ղէ­րոց­քը (մա­լա­րիա) ու այլ վա­րա­կիչ հի­ւան­դու­թիւն­ներ: Բ­­նա­կան էր, հե­տե­ւա­բար, որ ­Հե­րա­ցիի այդ աշ­խա­տան­քը օ­րին իսկ ար­ժա­նա­ցաւ քա­ջա­լե­րան­քին եւ մնաց ու­շադ­րու­թեան ա­ռար­կան բո­լոր ա­նոնց, ո­րոնք մտա­հոգ էին մեր երկ­րի ու ժո­ղո­վուր­դի բա­րօ­րու­թեամբ: Այդ ա­ռու­մով ան­պայ­ման պէտք է յի­շա­տա­կել փի­լի­սո­փայ եւ բա­նաս­տեղծ Գ­­րի­գոր Տ­­ղայ ­Կա­թո­ղի­կո­սի ա­նու­նը, որ ա­մէն ձե­ւով խրա­խու­սեց եւ օ­ժան­դա­կեց բժշկա­պե­տին եւ ո­րուն մա­սին Մ­­խի­թար ­Հե­րա­ցին, իր գրքի նա­խա­բա­նին մէջ, գրած է հե­տե­ւեա­լը.

«Ես կը կա­մե­նա­յի, որ­քան ու­ժերս նե­րեն, այս գիր­քը գրել հա­մա­ռօտ, միայն ե­րեք տե­սակ ջեր­մե­րու վե­րա­բե­րեալ, նա­խա­գի­տու­թեամբ եւ ստած­մամբ… Ես կը վա­յե­լէի հա­յոց սրբա­զան կա­թո­ղի­կոս Գ­­րի­գո­րի (Տ­­ղայ մա­կա­նու­նով) սէրն ու հո­վա­նա­ւո­րու­թիւ­նը, ին­չը եւ պատ­ճառ ե­ղաւ այս աշ­խա­տու­թիւ­նը գրե­լու… Այս պատ­ճա­ռով ալ ես հա­մա­ձայ­նե­ցայ գրել այս գիր­քը յա­նուն անհ­րա­ժեշ­տու­թեան եւ օգ­տա­կա­րու­թեան… ­Մենք գրե­ցինք այս գիր­քը եւ ա­նո­ւա­նե­ցինք զայն «­Ջեր­մանց մխի­թա­րու­թիւն», որ­պէս­զի ա­նի­կա մխի­թա­րէ բժիշ­կին՝ ուս­մամբ, իսկ հի­ւան­դին՝ ա­ռող­ջու­թեամբ»:

Հա­մո­զո­ւած ըլ­լա­լով, որ իր գիր­քը պի­տա­նի պի­տի ըլ­լար ոչ միայն մաս­նա­գէտ­նե­րու, այ­լեւ մեր ժո­ղո­վուր­դի լայն խա­ւե­րուն հա­մար, Մ­­խի­թար ­Հե­րա­ցին իր գիր­քը գրեց ոչ թէ գրա­բա­րով, որ այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի գի­տու­թեան լե­զուն էր, այլ ­Կի­լի­կեան ­Հա­յաս­տա­նի խօ­սակ­ցա­կան լե­զո­ւով, այ­սինքն՝ մի­ջին հա­յե­րէ­նով: ­Հե­րա­ցիի այդ հա­մար­ձակ քայ­լը կը վկա­յէ մեծ բժշկա­պե­տին գի­տա­կան տե­սա­կէտ­նե­րուն եւ հա­յեացք­նե­րուն ժո­ղովր­դա­կան բնոյ­թին մա­սին, որ իր ազ­դու դրոշ­մը դրաւ հայ բժշկու­թեան եւ բժշկա­գի­տու­թեան հե­տա­գայ զար­գա­ցու­մին վրայ:

Հե­րա­ցի մեծ աշ­խա­տանք կա­տա­րած է նաեւ հա­յե­րէն բժշկա­կան բա­ռեր ու եզ­րեր ստեղ­ծե­լու ուղ­ղու­թեամբ. այդ ա­ռու­մով ան ընտ­րեց ճիշդ ու­ղին՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով բնիկ հայ­կա­կան բա­ռար­մատ­նե­րը։ ­Հե­րա­ցիի ստեղ­ծած բազ­մա­թիւ բա­ռեզ­րեր պահ­պա­նո­ւած են եւ այ­սօր ալ կը կի­րար­կո­ւին ար­դի հայ բժշկա­կան գրա­կա­նու­թեան մէջ:

«­Ջեր­մանց մխի­թա­րու­թիւն» գիր­քին հնա­գոյն գրչա­գի­րը (1279 թո­ւա­կա­նէն ե­կած) այ­սօր կը պա­հո­ւի Ե­րե­ւա­նի ­Մաշ­տո­ցի ա­նո­ւան Ազ­գա­յին Մա­տե­նա­դա­րա­նին մէջ։

Հա­յաս­տա­նի ­Պե­տա­կան բժշ­­կա­կան ­հա­մալ­սա­րա­նը կը կրէ Մ­­խի­թար ­Հե­րա­ցիի ա­նու­նը, նաեւ Պե­տա­կան ­բարձ­րա­գոյն շ­­քան­շան կայ հա­յոց մեծ բժշկա­պե­տին ա­նու­նով։

1173 թո­ւա­կա­նին վախ­ճա­նած ­Հե­րա­ցին ի­րա­ւամբ կը հան­դի­սա­նայ ­Հայ­կեան ­Հան­ճա­րին բժշկա­գի­տա­կան գա­գա­թը։

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ