ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐԸ՝ ՖՐԱՆՍԱՑԻ ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴ ԺԱՆ ՇԱՐՏԷՆԻ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹԵԱՄԲ (17-ՐԴ ԴԱՐ)

Շուտով հանդիսաւորութեամբ, շուքով եւ նոր տեսքով կը բացուի եւ կ՚օծուի Սուրբ Էջմիածնի Մայր Տաճարը: Դարերու ընթացքին հայոց ամենահին եկեղեցին բազում անգամ նորոգուած է, սակայն այս վերջին նորոգումը կը նկատուի ամենաարդիականն ու ամբողջականը:

Էջմիածնի Մայր Տաճարի հնագոյն տեսքի մասին նկարագրութիւնները սովորաբար կը գտնենք հայ պատմիչներու, ճարտարապետներու, գրողներու գիրքերուն մէջ, սակայն հարուստ են նաեւ Հայաստանէն անցած օտար ճանապարհորդներու նոթերը, որոնց մէջ անոնք եւս Սուրբ Էջմիածնի Մայր Տաճարը նկարագրած են:

Հայաստան այցելած այդ ճանապարհորդներէն է 17-րդ դարուն ապրած ֆրանսացի ոսկերիչ, ճանապարհորդ Ժան Շարտէն, որու տասն հատորէ բաղկացած «Ժան Շարտէնի ճանապարհորդութիւնները» գիրքը նկատուած է իր ժամանակներու արեւմտեան ամենաարժէքաւոր աշխատութիւններէն մէկը՝ Պարսկաստանի եւ Մերձաւոր Արեւելքի երկիրներու մասին։

Իր ուղեգրութեան մէջ Ժան Շարտէն պատմական Հայաստանը կը ներկայացնէ բացառապէս «Արմենիա» տեղանունով, նշելով, որ Երեւանը, որ իր ժամանակ համանուն կուսակալութեան վարչական կեդրոնն էր, «շատ բարեբեր բնակլիմայական պայմաններով խոշոր քաղաք է»։

Ան կը հաղորդէ, որ բուն քաղաքին մէջ կ՚ապրին հայեր, իսկ բերդին մէջ՝ կուսակալի նստավայրն է ու տեղակայուած է պարսկական կայազօրը։

Ճանապահորդը նկատած է, որ Երեւանի կուսակալութեան մեծահարուստները կը սիրեն իրենց ամառնային հանգիստը անցընել քաղաքէն դուրս` գիւղի, գեղատեսիլ լեռնային շրջաններու մէջ: «Այստեղ անոնք կը հանգստանան քաղաքային կեանքէն, կը զբաղուին որսորդութեամբ, ձուկ կը բռնեն, ձի կը հեծնեն կամ ուղղակի կը զբօսնեն, մէկ խօսքով` կը վայելեն բնութեան զովութիւնն ու գեղեցկութիւնը», իր հայաստանեան տպաւորութիւններուն մասին կը գրէ ֆրանսացի ճանապարհորդը:

Ամենայն հայոց կաթողիկոսներու մասին Ժան Շարտէն կը խօսի որպէս պատրիարքի, բայց յստակ է, որ խօսքը կը վերաբերի հայոց հայրապետներուն: Հետաքրքրական է կարդալ, թէ ի՛նչ տեսք ունեցած են հայկական վայրերը՝ 1600-1700-ականներուն եւ ի՛նչ կեանք կը տիրէր հայոց հողին վրայ այդ ժամանակ:

Ժան Շարտէն ծնած է 1643 թուականին՝ մեծահարուստ բողոքական վաճառական ընտանիքի մը մէջ։

Անոր հայրը ոսկերիչ էր Տոֆինի հրապարակին վրայ, ինք նոյնպէս շարունակած է հօր գործը։ Ան 1664 թուականին հօր յանձնարարութեամբ կը ձեռնարկէ ճանապարհորդութեան մը՝ ոսկիի եւ ադամանդի ուսումնասիրութեան համար, իսկ իր հետ իբրեւ ընկերակից կ՚ունենայ լիոնցի վաճառական Ռեսինը։ Անոնք կը ճամբորդեն Կոստանդնուպոլիսով եւ Սեւ ծովով՝ հասնելով Պարսկաստան 1666 թուականի սկիզբներուն։ Նոյն թուականին Շահ Ապպաս Բ.-ն Շարտէնը կը նշանակէ ոսկեայ արդուզարդի ձեռքբերման իր գործակալը։ 1667 թուականի կէսերուն Շարտէն կ՚այցելէ Հնդկաստան եւ կը վերադառնայ Պարսկաստան՝ մօտաւորապէս երկու տարի վերջ։ 1670-ին կը վերադառնայ հայրենի Փարիզ։ Այնտեղ ան կը հրատարակէ «Սուլէյման Գ.-ի գահակալութիւնը» գիրքը, որուն մէջ որպէս ականատես կը պատմէ Պարսկաստանէ ներս տեղի ունեցած որոշ իրադարձութիւններու մասին:

1671 թուականի օգոստոսին Ժան Շարտէն դարձեալ կը ճանապարհուի դէպի Արեւելք։ Այս անգամ Կոստանդնուպոլսէն Սեւ ծովով կ՚անցնի Վրաստան, Հայաստան եւ Պարսկաստան (1672-1673 թուականներուն)։

Այս ճանապարհորդութեան անոր կ՚ուղեկցի նկարիչ Ժոզէֆ Կրելօ, որ նաեւ ճանապարհորդութեան ընթացքին թուղթին վրայ կը կատարէ արժէքաւոր գծանկարներ, որոնք յետոյ կը տպուին որպէս փորագրանկարներ: Այդ գծապատկերներու շարքին են նաեւ Էջմիածնի եւ Երեւանի յայտնի փորագրանկարները, որոնց մէջ կը տեսնենք Երեւանի եւ Էջմիածնի տեսքը՝ այդ տարիներուն: Շարտէն եղած է նաեւ Պճնի, Դիլիջան եւ այլ վայրերու մէջ…

Անոնց այդ ճանապարհորդութիւնը պատմական կը դառնայ եւ այդ ճանապարհորդութեան մասին պատմող, ուշագրաւ տեղեկութիւններով հարուստ, ինչպէս նաեւ Կրելոյի՝ պատմական ու մշակութային մեծ արժէք ներկայացնող փորագրանկարներով գիրքը կը տպագրուի 1686 թուականին Լոնտոն՝ ֆրանսերէնով։ Արդէն լրացուած եւ ամբողջական տարբերակը լոյս կը տեսնէ 1711 թուականին՝ Ամսթերտամ։ Գիրքը ռուսերէնի թարգմանուած եւ հրատարակուած է 1902 թուականին՝ Թիֆլիզ: Այս ուղեգրութիւնը տպագրուած է նաեւ անգլերէնով, որմէ Հայաստանին վերաբերող հատուածը «Էջմիածին» հանդէսը թարգմանած է արեւելահայերէնի (թարգմանութիւնը՝ Գայիանէ Պօղոսեանի(։

ՍԸՐ ԺԱՆ ՇԱՐՏԷՆ՝ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՍԻՆ

Երեւանէն երեք մղոն հեռաւորութեան վրայ կը գտնուի երեք եկեղեցիներու նշանաւոր վանքը՝ հայ քրիստոնեաներու սրբութիւն սրբոցը, եթէ ես համարձակիմ այսպէս կոչել զայն, որուն անոնք կը վերաբերին առանձնակի բարեպաշտութեամբ: Ես բերած եմ եկեղեցւոյ յատակագիծը եւ աւելցուած եմ գծագիրը, ինչպէս նաեւ գլխաւոր եկեղեցիի արտաքին տեսքի փոքրիկ ուրուանկարը, վանքի աւելի յստակ նկարագրութիւնը՝ աւելի պարզ պատկերացում տալու համար:

Հայերը զայն կը կոչեն Էջմիածին, որ կը նշանակէ Միածին Որդւոյ էջքը կամ Միածին Որդին վար իջաւ: Անոնք՝ հայերը, կ՚ըսեն, որ այս անունն է տրուած այդ վայրին, քանի այս տաճարի կառուցման վայրին մէջ Յիսուս Քրիստոս տեսանելիօրէն Ինքզինք ցոյց տուաւ Սուրբ Գրիգորին, որ անոնց առաջին պատրիարքն էր: Մահմետականները զայն կը կոչեն «Իւչ քիլիսէ» կամ «Երեք եկեղեցիներ», քանի որ վանքի եկեղեցիէն զատ, անոր քով կան եւս երկու ուրիշ եկեղեցիներ, որոնցմով անոնք կը դառնան երեքը:

Առաջին եւ գլխաւոր եկեղեցին՝ Էջմիածին անուանուողը, շատ ամուր եւ մռայլ կառոյց մըն է՝ ամբողջովին կառուցուած մեծ աւազաքարերէ (տուֆաքար): Քառանկիւնի հարթ որմնասիւները, որոնք 72 ոտնաչափ (ֆուտ, որ հաւասար է 39.5 սմ.) բարձրութիւն ունին, քարէ մշակուած սիւներ են, ինչպիսիք են նաեւ կաթողիկէ գմբէթը եւ զանգակատուները:

Տաճարի ներսը չկան քանդակազարդեր եւ նկարչական զարդարանք: Խորանները

կեցած են արեւելեան կողմը, բացի եկեղեցւոյ վերջը գտնուող երեքէն: Ատոնցմէ կեդրոնականը շատ ընդարձակ է, քարէ բեմով, շատ լաւ զարդարուած արեւելա-քրիստոնէական ոճով: Սակայն անոր կողմնային աւանդատուներուն մէջ բեմի սեղաններ չկան, մէկը կը ծառայէ որպէս աւանդատուն՝ զգեստաւորման համար, միւսը՝ որպէս գանձատուն:

Տեղի վանականները ցոյց կու տան այնտեղ պահուող գեղեցիկ եւ շատ շքեղ եկեղեցական սպասքի զանազան առարկաներ՝ խաչեր, ոսկեայ սկիհներ, արծաթեայ կանթեղներ եւ մոմի աշտանակներ: Այս հարստութեան գլխաւոր մասը մեծ հայրերու նուէրներն են, որոնք մէկ կողմէ ցոյց կուն տայ անոնց դիւրահաւատութիւնը, միւս կողմէ՝ հայերու ճարպիկութիւնը: Գանձատան մէջ կան արծաթեայ եւ ոսկեզօծ զանազան մասնատուփեր: Ըստ տեղի վանականներու վկայութեան՝ վանքին մէջ պահուող գլխաւոր մասունքներն են՝ Ս. Հռիփսիմէի իրանի վերին մասը, Ս. Գայիանէի բազուկը, Աջը Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի (որ այսպէս կ՚անուանուի, որովհետեւ դարձի բերաւ Հայաստանը), Երուսաղէմի եպիսկոպոս Ս. Յակոբի կողոսկրը, Ս. Պետրոսի ճկոյթը եւ Ս. Յովհաննէս Մկրտիչի երկու մատները, որուն մարմինը, ինչպէս կը պնդեն վանքի վանականները, ամփոփուած է իրենց ուխտին պատկանող եւ Էրզրումին մօտ գտնուող միաբանութեան վանքին մէջ: Կ՚ըսեն, թէ Կեսարիոյ եպիսկոպոս Ղեւոնդիոսը այս մասունքները տուած է իրենց առաջին պատրիարքին եւ Յովհաննէս Մկրտիչի մարմինը 300 տարի թաղուած մնալէ յետոյ տեղափոխուած է այն վայրը, ուր ամփոփուած է այժմ: Սակայն Էջմիածնի վանականները, որոնք հայերու ամենամեծ գիտնականները կը նկատուին, այնքան անտեղեակ են, որ չեն գիտեր անգամ այն փաստը, որուն մասին առաջինը ինձմէ լսեցին, որ, համաձայն պատմական վկայութիւններու, Ս. Յովհաննէս Մկրտիչի մարմինը Յուլիանոս Ուրացողի հրամանով այրուեցաւ եւ մոխիրի վերածուեցաւ:

Ես կարեւոր չեմ նկատեր որեւէ բան ըսել այն միւս սրբութիւններուն մասին, որոնք անոնք կը յաւակնին ունենալ իրենց գանձարանին մէջ, քանի որ այդ սրբութիւնները աշխարհի այս մասը եղող եւ քիչ ճանաչում ունեցող սուրբերու մասունքներ են:

Լրացուցիչ ես կ՚աւլցնեմ միայն, որ հոգեւորականները որպէս մեծ ճշմարտութիւն մը կը պնդէին, որ անոնք ունեցած են Յիսուս Քրիստոսի սուրբ ձեռքերը խաչին գամող զոյգ գամերը, որոնցմէ մէկը այժմ Տիարպաքըր է, իսկ միւսը՝ Վրաստան: Եւ որ Ապպաս Մեծը իրենց գանձարանէն դուրս տարած է իսկական Գեղարդը, որով խոցուեցաւ Յիսուս Քրիստոսի կողը եւ Տիրոջ անկար պատմուճանը՝ հարստացնելով պարսից շահերու գանձարանը Սպահանի մէջ:

Եկեղեցւոյ կեդրոնը կը գտնուի մեծ քառակուսի քար մը՝ երեք ոտնաչափ անկիւնագիծով եւ հինգ ոտնաչափ հաստութեամբ:

Հայերը հաստատուն հաւատն ունին, որ ասիկա այն տեղն է, ուր իրենց առաքեալ Ս. Գրիգորը տեսաւ Յիսուս Քրիստոսին՝ կիրակի երեկոյեան մը, երբ ինք կ՚աղօթէր եւ ուր Ան խօսեցաւ Անոր՝ Սուրբ Գրիգորին հետ:

Վանականները այնուհետեւ կը համոզէին մեզ, որ Յիսուս Քրիստոս այդ սուրբին առջեւ լոյսի ճառագայթներով գծագրեց Էջմիածնի եկեղեցիի պատկերը եւ անոր պատուիրեց կառուցել համաձայն այն գծագրի, որ այդտեղ պատկերեց ան այդ տեսիլի մէջ: Անոնք նաեւ կ՚աւելցնեն, որ այն տեղը, ուր այժմ յիշեալ քարն է դրուած, նոյն այդ ժամանակ երկիրը բացուեցաւ եւ Քրիստոս այդ բացուածքի միջով ձեւաւորուած խորխորատը նետեց Հայաստանի տաճարներուն մէջ եղած բոլոր դեւերը, որոնք կեղծ պատգամախօսներ էին եւ Ս. Գրիգորին պատուիրեց սանդարամետը ծածկել մարմարով:

Այս ըսածին աւելցուցին, որ Ապպաս Մեծը տարաւ մարմարեայ սալը եւ զայն զետեղեց Պարսկաստանի արքունական թանգարանին մէջ, իսկ այդ սալին տեղը դրաւ այն քարը, որուն մասին ես արդէն անդրադարձայ:

Այս քարի՝ Սպահան տարուելու պատմութեան մասին ես մանրամասնօրէն հետաքրքուեցայ Սպահանի մէջ. տակաւին աւելին՝ հարցուցի անձամբ իրենց՝ գանձարանի վերահսկիչներուն, սակայն ես չկարողացայ պարզել, թէ արդեօք անոնք որեւէ բան հասկցա՞ն ատկէ:

Հայկական աւանդութիւնը մեզի մը պատմէ ուրիշ մանրամասնութիւն մը եւս այդ եկեղեցւոյ կեդրոնին մասին, ինչ որ ես գրաւոր շարադրեցի ստորեւ, թէեւ այնքան առասպելաբանական, որքան՝ մնացածները: Այն, սակայն, ես այնուամենայնիւ, կը փափաքիմ յիշատակել: Առասպելը կ՚ըսէ, թէ ասիկա ճիշդ այն վայրն է, ուր Նոյը կառուցեց զոհասեղանը եւ մատուցեց զոհը, որ յիշատակուած է Ծննդոց գրքի ութերորդ գլխուն մէջ:

Վերջերս վերակառուցուած գլխաւոր զանգակատունը ունի վեց զանգակ, որոնցմէ ամենամեծը կը կշռէ 1200 կշռաքար (ֆունտ): Փոքր զանգակատուներէն մէկը փլած է շուրջ քառասուն տարի առաջ եւ չէ նորոգուած դրամի սղութեան պատճառով, ինչպէս հայերը կ՚ըսեն եւ, իսկապէս ալ կ՚երեւի, որ Էջմիածնի վանականները շատ աղքատ են:

Այս եկեղեցւոյ շուրջ վանքը առաջին անգամ կառուցուած է Հայոց քսանիններորդ պատրիարք Ներսէսի կողմէ: Այն աւրած են թաթարները եւ եթէ հաւատանք տեղական պատմութիւններուն, այն հինգ անգամ հողին հաւասարեցուած է: Այն այժմ կառուցուած է աղիւսէ: Պատրիարքի կացարանը տեղակայուած է դէպի արեւելք: Ատկէ զատ կան կացարաններ վանք այցելութեան եկող օտարականներու եւ ութսուն վանականներու համար, սակայն սովորաբար վանքին մէջ կ՚ըլլան տասներկու կամ տասնհինգ հոգեւորականներէ ոչ աւելի:

Հայոց պատրիարքները պարտաւոր են այստեղ ըլլալ: Սակայն, եթէ ճշմարտութիւնը ըսենք, ագահութիւնը, նախանձը եւ փառասիրութիւնը, որոնցմով անոնք տարուած են այս ժամանակաշրջանին, անոնց այնքան զբաղեցուցած են, որ անոնք իրենց ամբողջ ժամանակը կը վատնին՝ թափառելով ամբողջ Պարսկաստանով եւ թրքական տարածքներով:

Այս պատրիարքը իր իշխանութեան ներքոյ ունի 12 թեմեր:

Միւս երկու եկեղեցիները, որ կը գտնուին Էջմիածնին մօտիկ, կը կոչուին մէկը՝ Ս. Գայիանէ, միւսը՝ Ս. Հռիփսիմէ, հռոմէացի երկու կոյսերու անուններէ, որոնք, ինչպէս իրենք կ՚ըսեն, փախած էին Հայաստան՝ իններորդ հալածանքի ժամանակ եւ մարտիրոսութիւն ընդունեցին այն նոյն տեղը, ուր երեք եկեղեցիները կանգնած են:

Սուրբ Գայիանէ եկեղեցին կը գտնուի վանքէն 700 քայլ հեռու՝ դէպի աջ, իսկ Սուրբ Հռիփսիմէն՝ դէպի ձախ 2000 քայլ։ Այս երկու եկեղեցիները կիսով չափ աւերուած են, անոնց մէջ, երկար ժամանակէ ի վեր եկեղեցական արարողութիւններ չեն կատարուիր:

ԵՐԵՒԱՆԻ ՄԱՍԻՆ

Երեւանի տարածքին, որ կ՚ընդգրկէ 20 փարսախ շառաւիղով տարածք, կան տղամարդոց քսաներեք եւ կիներու հինգ մենաստաններ, աակայն բոլորն ալ խղճալիօրէն աղքատ եւ վատ պահուող։ Մեծ մասը հինգ կամ վեց հոգիէ աւելի միաբան չունի, որոնց ծայրայեղ աղքատութիւնը մշտապէս զանոնք կը մղէ ապրուստ որոնելու, ինչի պատճառով անոնք երբեք չեն կատարեր իրենց ծառայութիւնը՝ տօն օրերէն զատ…

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան