ՔՐԻՍՏԻԱՆ ԲԱՏԻԿԵԱՆ. «ՄԵՐ ԴՊՐՈՑՆԵՐՈՒՆ ՄԷՋ ՉԻ ՔԱՋԱԼԵՐՈՒԻՐ ՏԱՐԲԵՐ ԸԼԼԱԼԸ, ՏԱՐԲԵՐ ՄՏԱԾԵԼԸ, ՄԱՆԱՒԱՆԴ ՔՆՆԱԴԱՏ ՄԻՏՔ ՈՒՆԵՆԱԼԸ»

Արձակագիր Քրիստիան Բատիկեան նոր անուն մըն է սփիւռքահայ գրականութեան մէջ: 2016 թուականին հրատարակած է իր երախայրիքը՝ «Սուփըր հերոսները կը մեռնին ամրան» հատորը, իսկ 2018 թուականին՝ երկրորդը՝ «Մետաղէ երազներ» վէպը: Կը բնակի Փարիզ:

Սա ապացոյց է, որ նոյնիսկ սփիւռքի մէջ, ուր չկայ գրական մթնոլորտ՝ ի տարբերութիւն Հայաստանի, նոր անուններ միշտ ալ պիտի յայտնուին: Մեզի կը մնայ Բատիկեանի նման տաղանդաւորներուն տէր դառնալ ու զանոնք մինակ չձգել:

Ա.

-Սովորական օր մը, գիր ու գրականութենէ դուրս, ինչպէ՞ս կ՚անցնի Ձեզի համար։

-Օրերը տարբեր կ՚ըլլան՝ սովորական, անսովոր, երբեմն արտառոց։ «Օրերը գեղեցիկ չեն», կ՚ըսէր Շուշանեան, բայց արդէն ե՞րբ գեղեցիկ եղած են։ Գեղեցկութիւնը չեմ փնտռեր, ոչ ալ կարգ ու կանոն։ Տարուան մեծ մասը կեանքի մասնաւոր օրակարգ մը չունենալու «ճոխութիւն»ը ունիմ։

-Օրական քանի՞ ժամ կը զբաղիք գրական աշխատանքներով: Որեւէ յատուկ մեթոտ մը, եղանակ մը ունի՞ք գրելու։

-Ամէն գործ գրուելու իր իւրոյն եղանակը կամ մեթոտը կը պարտադրէ, գոնէ իմ պարագայիս. չեմ գիտեր՝ ուրիշներ ինչպէս կ՚աշխատին։ Կ՚ըլլայ որ մէկ-երկու ամիս սենեակս գոցուած կ՚աշխատիմ առտուընէ գիշեր, կ՚ըլլայ որ օրական կէս ժամ միայն կը տրամադրեմ գրելու, եղաւ որ երկու-երեք ամիս ոչ մէկ տող գրեցի, մանաւանդ տնակալումի այս շրջանին. հակառակ այդչափ ազատ ժամանակին, կեդրոնացումը կը պակսէր։ Ասիկա՝ ինչ որ գրելու բուն գործընթացին կը վերաբերի։ Բայց որեւէ ստեղծագործութեան վրայ աշխատիլը միայն գրելը չէ. երբեմն գրելը գործին միայն թեքնիք կողմը կ՚ըլլայ, մտածումի շաբաթներ, երբեմն ամիսներ տեւած աշխատանքէն ետք։ Շրջան մը կը փորձէի ինքզինքս վարժեցնել ամէն օր կանոնաւոր երկու ժամ աշխատելուն, բայց տակաւին չկրցայ յարգել ատիկա. կը յուսամ օր մը չէ օր մը հոն հասնելու։

Բ.

-Ի՞նչն է պատճառը, որ այսօրուան մշակուող գրականութիւնը, ի Հայաստան եւ ի սփիւռս, ըստ արժանւոյն չի գնահատուիր. ճշմարիտ տաղանդներու չգոյութի՞ւնը, հանրութեան անտարբերութի՞ւնը, թէ՞ այլ պատճառներ կան։

-Հայաստանը իր ներքին պարագաները եւ խնդիրները ունի անշուշտ, որոնք սակայն իմ հարցերս չեն։ Ինչ կը վերաբերի սփիւռքին, շատ հեռուն երթալու չէ. պատասխանը մակերեսին վրայ է՝ հայ դպրոցը, որ երթալէն աւելի ու աւելի կը կորսնցնէ կապը իրական աշխարհին հետ, ներփակուելով ինք իր մէջ ու ստեղծելով սուտ իրականութեան մը պատրանքը։ Ձեր նշած «հանրութեան անտարբերութիւնեը հոսկէ կու գայ։ Ո՞ւր պէտք է ձեւաւորուէր այդ հանրութիւնը։ Հայ դպրոցին աշակերտը ոչ մէկ կապ կը տեսնէ իրեն մատուցուող գիտելիքին ու իր իրական կեանքին միջեւ։ Մեր դպրոցներուն մէջ չի քաջալերուիր տարբեր ըլլալը, տարբեր մտածելը, մանաւանդ քննադատ միտք ունենալը։ Ամէն բան կը փորձուի տեղաւորել պատրաստի ու հինցած կաղապարներու մէջ, մինչ աշակերտը յաճախ ամբողջապէս տարբեր  պատկերացումներով ընկերութեան մը մէջ կ՚ապրի։ Այսպէս ամբողջ սերունդներ կը վկայուին այդ դպրոցներէն՝ զզուած թէ՛ հայերէնէն, թէ՛ հայ գրականութենէն, եւ անշուշտ օր մըն ալ հայերէն գիրք մը պիտի չառնեն ձեռքերնին, իսկ արդի կամ նոր գրողներ փորձել բացայայտելու մասին խօսիլն անգամ աւելորդ է։ Այո, կան բացառութիւններ, կան փայլուն ուսուցիչներ, որոնք սակայն կը կորսուին ընդհանրական այս գորշութեան մէջ։ Այդ աշակերտներն են, որ վաղը ազգային տարբեր հիմնարկութիւններու ու կառոյցներու ղեկավարները պիտի ըլլան. իրենց նախորդները արդէն չէին հետաքրքրուիր գրականութեամբ, իրենք չեն հետաքրքրուիր, իրենց յաջորդները… Անշուշտ կարելի է փորձել հասկնալ՝ երբ կամ ինչու սկսաւ այս խնդիրը, բայց ատիկա արդէն ծաւալուն ուսումնասիրութեան մը նիւթ է։ Ուրեմն հոս կենամ, բայց անպայմանօրէն կ՚ուզեմ շեշտել, որ ամէն բան այդչափ անյոյս չէ, հակառակ անոր որ ըսածներս կրնան ափոքալիփթիք տրամադրութիւն մը ստեղծել։ Այսօր սփիւռքի մէջ կայ նոր սերունդ մը, որ հակառակ ամէն տրամաբանութեան, հակառակ դպրոցի ու ընկերութեան գործադրած ջանքերու՝ կը փափաքի հայ գրականութեամբ զբաղիլ։ Մեր սերունդն է ու մեզմէ ալ քիչ մը փոքրերը. շատ չենք, չունինք նոյն պատրաստութիւնը ու մանաւանդ լեզուական նոյն մակարդակը, կը փորձենք բաներ մը ըսել մեր յաճախ վիրաւոր, կէս-կատար հայերէնով։ Յաճախ ալ կը քննադատուինք լեզուական գետնի վրայ, մարդոց կողմէ որոնք… ուղիղ պատասխանատուն են լեզուական մեր մակարդակին։ Չերկարեմ. տակաւին մեծ ճամբայ ունինք անցնելիք, բայց ունինք այդ պատրաստակամութիւնը։ Աջակցութիւն կամ քաջալերանք չենք ակնկալեր. կը բաւէ չխանգարելը։

-Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւ գրաքննադատութիւնը կը թերանայ այսօր իր պարտականութեան մէջ: Կրնա՞ք պատճառ մը թուել եւ խօսիլ անոր մասին։

-Գրաքննադատութիւնը շատ դիւրին բնագաւառ մը չէ։ Կարելի է առանց մասնաւոր պատրաստութեան փորձել բանաստեղծութիւն, պատմուածք կամ նոյնիսկ վէպ գրել. կրնաս նոյնիսկ մէկ-երկու յաջողած գործ արտադրել, բայց մուսաներու օգնութեամբ լուրջ վերլուծական յօդուած մը չես գրեր. յատուկ պատրաստութիւն պէտք է, մանաւանդ ծանօթութիւն արդի գրականագիտութեան ու գրադատութեան գործիքներուն ու մեթոտներուն… սակայն հայկական համալսարանները պատրաստութեան նման մակարդակ չունին, պէտք է եւրոպական կամ ամերիկեան համալսարաններէ անցնիս, ու դժուար չէ ենթադրել, որ քիչեր միայն վկայուելէն ետք հայերէնի կը վերադառնան ու կը փորձեն իրենց հմտութիւնները հայ գրականութեան բնագաւառէն ներս զարգացնել։

-Վերջերս տարածուած արտայայտութիւն է, թէ «հայ ժամանակակից գրականութիւնը ամէն ձեւով կը զիջի դասականին»: Համամի՞տ էք: Ինչո՞ւ։

-Եթէ համամիտ ըլլայի, չէի ստեղծագործեր։

Գ.

-Ի՞նչ միջոցներու կարելի է ձեռնարկել խթանելու համար գիրքերու վաճառքը թէ՛ սփիւռքի եւ թէ՛ մայր հայրենիքի մէջ։

-Կը կարծեմ որ այս հարցումին շուկայագէտները (marketeur) պիտի պատասխանեն, ես ատոր մասնագէտը չեմ։ Թերեւս այս բնագաւառին խնդիրներու պատճառներէն մէկն ալ այդ է. իրմով կը զբաղին մարդիկ, որ շատ հեռու են մասնագէտ ըլլալէ։ Իբր արդիւնք՝ շուկայ-հրատարակիչ կապը ամբողջապէս զանցուած է, կը տպուին գիրքեր, որոնցմէ նոյնիսկ լուր չես ունենար, կամ հասանելի չեն, կամ քառասուներորդ անգամ կը վերահրատարակուին գիրքեր, որոնց նախկին երեսունինը հրատարակութիւններուն տպաքանակները տակաւին սպառած չեն… Հազիւ կան մէկ-երկու հրատարակիչներ, որոնց աշխատանքը յեղակարծական կամ պատեհապաշտ չէ, որոնք գիտեն՝ ի՛նչ կը տպեն, ինչու եւ որու համար։

-Նկատի ունենալով, որ ընկերային որոշ ցանցեր, ինչպէս՝ «Ֆէյսպուք»ը եւ «Ինսթակրամ»ը, կրնան եկամուտի լուրջ աղբիւր հանդիսանալ հայ գրողին համար՝ լաւ չ՚ը՞լլար, որ ան եւս օգտուի անոնց ընձեռած հնարաւորութիւններէն: Ի՞նչ կը խորհիք այս մասին։

-«Ֆէյսպուք»ը, «Ինսթակրամ»ը եւ այլ ցանցեր անհատական հարթակներ են եւ ամէն մէկ գրող կը գործածէ կամ չի գործածեր անոնք համաձայն իր անհատական ճաշակներու, սկզբունքներու կամ նպատակներու։ Հաւատալ թէ գրականութեամբ զբաղելով կարելի է «եկամուտի լուրջ աղբիւր» ունենալ՝ միամտութիւն է առ նուազն։ Ըսածս միայն հայ գրողին չէ որ կը վերաբերի։ Պարագան նոյնն է նաեւ ֆրանսացի գրողին, որ եթէ քովէն ուրիշ աշխատանք մը չունենայ, դժուար թէ կարենայ ապրիլ միայն իր գրականութեամբ։ Անշուշտ կան բացառութիւններ. Նոպէլի մրցանակ շահած խումբ մը հեղինակներ, կամ այսպէս կոչուած «pop cult»ի ներկայացուցիչներ, բայց կայացած «pop cult» ունենալու համար մեր շուկան շատ պզտիկ է։

-Ինչպէ՞ս կրնայ հայրենի պետութիւնը, իր կարգին, հիմնափոխել գրողին բաժին ինկած դառն իրականութիւնը: Ի՞նչ ակնկալութիւններ ունիք պետական մակարդակի վրայ։

-Ոչ մէկ ակնկալութիւն ունիմ «պետական մակարդակի վրայ»։ Արդէն անհանդուրժելի կը գտնեմ արուեստագէտին պետութենէ կախեալ ըլլալու գաղափարը անգամ։ Պետութիւնները արուեստի կենդանի ընթացքով չեն զբաղիր. պետութիւններուն գործառոյթը արխիւացումը կամ մշակութային ժառանգութեան պահպանումն է, ոչ աւելին. որեւէ այլ միջամտութիւն լուրջ խեղումներու կը յանգեցնէ. օրինակները հազարաւոր են։ Իսկ սփիւռքի պարագային ա՛լ աւելի անհանդուրժելի կը գտնեմ Հայաստանի պետութենէն բան մը ակնկալելը։ Վստահութիւն ունիմ որ սփիւռքի խնդիրներուն գլխաւոր աղբիւրը այս է. երբ տասնամեակներէ ի վեր կարծես թէ մերժած ենք մեր իբրեւ սփիւռք գոյութեան իրաւունքը, ինքզինքնիս հայրենիքի մը կցորդը տեսնելով միայն։

ՅԱՐՈՒԹ ԿԻՒԼԻՒԶԵԱՆ