ՄԱՐՈՒՇ ԵՐԱՄԵԱՆ. «ՔԱՆԻ ՄԸ ՏԱՍՆԱՄԵԱԿ ԵՏՔ ՍՓԻՒՌՔԸ ԳՐԵԹԷ ԸՆԹԵՐՑՈՂ ՉՈՒՆԻ, ՈՐՈՎՀԵՏԵՒ ԱՅՆ ՄԵԾ ԽՐԱՄԱՏԸ, ՈՐ ՍԿՍԱԾ ԷՐ ԼԱՅՆՆԱԼ ԳՐԱԳԷՏԻՆ ԵՒ ԸՆԹԵՐՑՈՂԻՆ ՄԻՋԵՒ, ԿԱՐԵԼԻ ՉԵՂԱՒ ԼԵՑՆԵԼ»

Բանաստեղծուհի Մարուշ Երամեան ծնած է Հալէպ: Աւարտած է Քարէն Եփփէ ազգային ճեմարանը, իսկ այնուհետեւ Պէյրութի եւ Քաշանի (Ֆրանսա) բարձրագոյն երաժշտանոցները որպէս դաշնակահար: 2002 թուականին պաշտպանած է թեկնածուական աւարտաճառ՝ «Սփիւռքահայ բանաստեղծութիւնը 1965-1995 թուականներուն» թեմայով՝ ստանալով բանասիրական գիտութիւններու թեկնածուի աստիճան: 2001-էն 2013 եղած է Հալէպի Համազգայինի Հայագիտական ամպիոնի սփիւռքահայ եւ միջազգային գրականութեան դասախօս: Հետագային դասաւանդած է նաեւ «Լեզուի գործնական դասեր» նիւթը: Դասախօսութիւններով ելոյթ ունեցած է տարբեր քաղաքներու մէջ, ինչպէս՝ Լոս Անճելըս, Մոնթրէալ, Պէյրութ եւ այլն: Խմբագիրներէն մէկն է «Բանաստեղծութիւն» պարբերագիրքին: Իր քերթողական գործերն են՝ «Հում բառերս կը բերեմ դիմակներու հանդէսին» (1991), «Տարբերակներ» (1995), «Հալոց» (1998), «Գիշերներ» (2000), «Հին քերթուածներ» (2004) եւ «Գաղտնագրութիւն» (Հայաստանի Գրողներու միութեան հրատարակութիւն, 2015): Ունի պատմուածքներու երկու հատորներ՝ «Մօր գոգնոցը» (Անթիլիաս, Գ. Մելիտինեցի մրցանակի հրատարակութիւն, 2002) եւ «Տաճարացում» (2007), ինչպէս նաեւ ուսումնասիրութիւն մը՝ «Ուրուագիծ սփիւռքահայ բանաստեղծութեան» (2018): 2015 թուականէն ի վեր կը բնակի Գահիրէ: Մինչեւ 2018 թուականը պաշտօնավարած է Գահիրէի Գալուստեան-Նուպարեան ազգային վարժարանին մէջ որպէս հայոց լեզուի աւագ ուսուցիչ: Իսկ 2018 թուականէն մինչեւ օրս Եգիպտոսի Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութեան (ՀԲԸՄ) արխիւներուն եւ գրադարանին պատասխանատուն է:

Ինչպէս Յարութիւն Պէրպէրեան, նոյնպէս ալ Մարուշ Երամեան 70-80-ականներու սերունդի ակնառու դէմքերէն է, որուն բանաստեղծութիւններուն հիմնական թեման կինն է ու սէրը, այն կինը, որ, ինքն իր մէջ պարփակուած, շարունակ կը տուայտի՝ յաճախ բախելով հասարակութեան անտարբեր վերաբերումին: Հակառակ այս իրողութեան՝ իր հերոսուհին դիմադրող է եւ հզօր կամքի տէր, որով կը տոկայ կեանքի բոլոր վերիվայրումներուն՝ առանց յանձնուելու կամ ընկրկելու:

Երամեան ընթերցողին առջեւ կը բանայ կնոջ ներաշխարհը իր բոլոր ծալքերով ու գաղտնիքներով: Ան խիզախ է ու համարձակ իր դրսեւորումներուն մէջ: Սակայն, հակառակ անոր, երբեք գռեհկութեան չի տանիր իր բանաստեղծական խօսքը. այսինքն՝ իր ըսելիքը կ՚ըսէ բարձր գեղարուեստականութեամբ, ինչ որ մեծ վարպետութիւն կը պահանջէ: Որոշ գրողներ համարձակութիւնը կը շփոթեն գռեհկութեան հետ:

-Ինչո՞ւ կարգ մը գրողներ այսօր այդ գռեհկութեան կ՚երթան՝ ատի ես չեմ հասկնար, որովհետեւ ատի երբեք քաջութիւն չ՚ենթադրեր եւ քաջութեան հաստատում չէ. շատ աւելի դժուար է գեղարուեստով ըսել այդ ամէնը, քան թէ յականէ-յանուանէ՝ բոլոր քօղերը պատռած», կ՚ըսէ Երամեան իր հարցազրոյցներէն մէկուն մէջ («Ասպարէզ», 21 հոկտ. 2006):

Եւ սա ընդամէնը մէկն է Երամեանի բազմաթիւ արժանիքներէն:

Ա.

-Սովորական օր մը, գիր ու գրականութենէ դուրս, ինչպէ՞ս կ՚անցնի Ձեզի համար:

-Նկատի առնելով որ իմ աշխատանքս գիրի եւ գրականութեան հետ է (արխիւապահ եւ գրադարանավար Եգիպտոսի ՀԲԸՄԻ- Երուանդ Գ. Աղաթօն վերակազմեալ գրադարանին), աշխատանքէ դուրս կը զբաղիմ սովորական առօրեայով, փորձելով մի՛շտ հետաքրքրական բան մը աւելցնել եփել-թխելուն եւ տնային այլ աշխատանքներու վրայ. քալել ու մանաւանդ լողալ, եթէ առիթ ունենամ, իսկ գիշերները՝ կարդալ, խոկալ ու երբեմն, երբ Մուսան բարեհաճ ըլլայ, գրել:

-Օրական քանի՞ ժամ կը զբաղիք գրական աշխատանքներով: Որեւէ յատուկ մեթոտ մը, եղանակ մը ունի՞ք գրելու:

-Գլխաւոր աշխատանքը գլխուս մէջ է որ տեղի կ՚ունենայ՝ նիւթը, որուն վրայ կ՚ուզեմ աշխատիլ, կը փորձեմ ամէն կողմէ դիտել, քննել եւ այլն: Եթէ բանաստեղծութիւն է, բառերը կը դառնան ոլորապտոյտի մէջ կարծես, մինչեւ իրենք զիրենք որոշ կշռոյթի մը դնեն. այն ատեն է, որ ամէն բան ձգած կը գրեմ, յաճախ մատիտով թուղթի վրայ, որովհետեւ քանի մը րոպէ ուշանալը կրնայ կշռոյթի կորուստ նշանակել:

Արձակին պարագան տարբեր է, երկար աշխատանքի կը կարօտի, գլխաւոր գաղափարին կազմուելէն ետք. աշխատանք մը, որ միաժամանակ թէ՛ տաժանակիր է, թէ՛ երջանկացնող:

Իսկ թէ որքան ժամանակ կը տրամադրեմ գրելու... երկուքէն երեք ժամ, որոնց արդիւնքը միշտ չէ որ գոհացուցիչ կ՚ըլլայ կամ կ՚արդարացնէ աշխատանքը: Միայն ըսեմ, որ իմ հրատարակուած գործերս գրածներուս հազիւ մէկ երրորդը կը կազմեն: Խիստ եմ ինքզինքիս հանդէպ ու երբեմն նաեւ կը տուժեմ այդ պատճառով:

Բ.

-Ի՞նչն է պատճառը, որ այսօրուան մշակուող գրականութիւնը, ի Հայաստան եւ ի սփիւռս, ըստ արժանւոյն չի գնահատուիր. ճշմարիտ տաղանդներու չգոյութի՞ւնը, հանրութեան անտարբերութի՞ւնը, թէ՞ այլ պատճառներ կան:

-Մէկէ աւելի պատճառներ կան. թուեմ.

Ա. Ճշմարիտ տաղանդներու չգոյութիւնը. կը կարծեմ, թէ ազգ մը միշտ տաղանդներ կ՚ունենայ, թէեւ երբեմն, չես գիտեր ինչ պատճառներով, անոնց թիւը այնքան մեծ կ՚ըլլայ, ինչպէս եղած է մեզի համար 1869 թուականը: Կը կարծեմ թէ այդ չէ պատճառը գրականութեան թերագնահատումին:

Բ. Ջարդէն անմիջապէս առաջ գրական հսկայ շարժում մը կար պատմական Հայաստանի մէջ, որ կ՚ազդէր ժողովուրդին վրայ - անոր ճաշակը նրբացնելով, կարդալու ունակութիւնը վառ պահելով եւ գրագէտներուն եւ անոնց գործին հանդէպ հետաքրքրութիւնը սրելով - այդ ազդեցութիւնը հակառակ ուղղութեամբ ալ կը բանէր՝ այսինքն ժողովուրդը կ՚ազդէր գրագէտին վրայ, մղելով զայն աւելին տալու... Արհաւիրքէն ետք այդ երկկողմանի շարժումը բիրտ կերպով ընդհատուեցաւ: Մէկ-երկու տասնամեակ ետք սփիւռքի տարածքին բացուած դպրոցներուն մէջ քերթողութեան ուսուցումը կը հասնէր մինչեւ Վահան Թէքէեան եւ հոն կանգ կ՚առնէր. ասիկա կը շարունակուի դպրոցէն ետք եւս ընթերցողներուն համար, որոնք յաճախ, կեանքի պարտադրանքով, ոչ սիրտ ունէին, ոչ ալ ժամանակ ընթերցելու: Հակառակ այս իրողութեան, Վազգէն Շուշանեան շատ ընթերցուած եւ սիրուած գրագէտ էր:

Գ. Քանի մը տասնամեակ ետք սփիւռքը գրեթէ ընթերցող չունի, որովհետեւ այն մեծ խրամատը, որ սկսած էր լայննալ գրագէտին եւ ընթերցողին միջեւ, կարելի չեղաւ լեցնել: Ինչպէ՞ս կ՚ուզէք որ սփիւռքահայը Պըլտեան ընթերցէ, երբ Վահան Թէքէեանին քով - լաւագոյն պարագային - կեցած ու մարած է իր գրական ընթերցումի զգայարանքը: «Ընթերցումը լէպլէպի ուտելով ժամանակ անցընել չէ», կ՚ըսէր մեր լաւագոյն մանկավարժներէն մէկը՝ Գրիգոր Շահինեան: Այլ խօսքով՝ ընդհանրապէս բոլոր գրագէտները կապ պահած են գրական եղափոխութեան հետ, իսկ ընթերցողը՝ ոչ: Հոսկէ կու գայ, կը կարծեմ, գրականութեան թերագնահատումի հարցը:

Դ. Կար ժամանակ, երբ ընթերցումը եւ ընթերցուածին մասին զրոյցները կը կազմէին կարեւոր բաղադրիչներէն մին սփիւռքահայերու ժամանցին: Այսօր այնքան շատ են եւ այնքան տարբեր ժամանցի միջոցները, որ գիրն ու գիրքը յետսակողմ մղուած են ինչպէս սփիւռքահայերուն, այնպէս ալ բոլոր ժողովուրդներուն համար: Կրնաք առարկել, օրինակ, թէ այս կամ այն երկրին մէջ գիրքերուն տպաքանակը այսքան է, սպառումը՝ այնքան եւ այլն. սակայն պէտք է միշտ ի մտի ունենալ, որ եթէ բնակչութեան թիւը համեմատենք ընթերցողներու թիւին հետ, տոկոսը գրեթէ նոյնը պիտի ըլլայ ամէն տեղ. պարզապէս այդ թիւը մեծ է քանի մը տասնեակ միլիոն մարդ ունեցող երկրի մը համար, մինչ քանի մը հազար հաշուող գաղութի մը համար՝ շատ փոքր:

-Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւ գրաքննադատութիւնը կը թերանայ այսօր իր պարտականութեան մէջ: Կրնա՞ք պատճառ մը թուել եւ խօսիլ անոր մասին:

-Այս երեւոյթին ես երկու պատճառ կը տեսնեմ.

Ա. Բարեկամութիւնները («Մարդը մտերիմ ընկերս է, ինչպէ՞ս քննադատեմ զինք»)

Բ. Գրողը չխրտչեցնելու հարցը («Այնքան քիչ են արեւմտահայերէն գրողները, քննադատութեամբ եղածն ալ չփախցնենք»ը շատ սովորական դարձած պատճառաբանութիւն է):

Մինչդեռ առողջ եւ տեղին քննադատութիւնը կրնայ իրապէ՛ս օգտակար ըլլալ այն սկսնակ գրողին համար, որ չի վախնար քննադատութենէ եւ որուն սէրը գրականութեան հանդէպ այնքան է, որ զինք կը մղէ ինքնաբարելաւումի:

-Վերջերս տարածուած արտայայտութիւն է, թէ «հայ ժամանակակից գրականութիւնը ամէն ձեւով կը զիջի դասականին»: Համամի՞տ էք: Ինչո՞ւ:

-Եթէ ընդունինք, որ գրականութիւնը իր ժամանակը կ՚արտայայտէ ու երբեմն, յայտնատեսութեամբ կ՚արտայայտէ նաեւ գալիքը, ես կը կարծեմ որ ո՛չ միայն ժամանակակից հայ գրականութիւնը, այլ եւ միջազգային գրականութիւնը իր ժամանակը կ՚արտայայտէ, հետեւաբար դասականին հետ բաղդատուելու կարիք չունի. արդէն եթէ ոեւէ գրագէտ դասական ոճով փորձէր գրել, ժամանակավրէպ պիտի համարուէր: Այլ խօսքով՝ մեր ժամանակակից գրականութիւնը, սփիւռքի թէ Հայաստանի մէջ, ինքզինք եւ իր ժամանակը կ՚արտայայտէ՝ ձեւով թէ խորքով: Անշուշտ պէտք է նկատել որ բոլոր ընդհանրութիւններուն մէջ բացառութիւններ կան եւ պէտք է զանոնք յարգել:

Գ.

-Ի՞նչ միջոցներու կարելի է ձեռնարկել խթանելու համար գիրքերու վաճառքը թէ՛ սփիւռքի եւ թէ՛ մայր հայրենիքի մէջ:

-Կը կարծեմ որ Հայաստանի մէջ գիրքերու վաճառքը շատ աւելի բարւոք վիճակ մը կը պարզէ, քան սփիւռքի մէջ, ուր հայերէն, մանաւանդ արեւմտահայերէն գրելը ինքնասպանութեան պէս բան մըն է, անձնազոհութիւն, որովհետեւ սփիւռքահայ գրողը շատ լաւ գիտէ, որ ոչ միայն ոչինչ պիտի շահի տնտեսապէս, այլ եւ պիտի չունենայ այն հռչակը, զոր ունի հայաստանցի գրողը: Բարեբախտաբար կան գրական մրցանակները՝ Անթիլիասի Գ. Մելիտինեցին, Գարոլանը, որոնց միջոցով սփիւռքահայ գրողը կրնայ իր գործը հրատարակուած տեսնել եւ փոքր պարգեւ մըն ալ ստանալ:

-Նկատի ունենալով, որ ընկերային որոշ ցանցեր, ինչպէս՝ «Ֆէյսպուք»ը եւ «Ինսթակրամ»ը, կրնան եկամուտի լուրջ աղբիւր հանդիսանալ հայ գրողին համար՝ լաւ չ՚ը՞լլար, որ ան եւս օգտուի անոնց ընձեռած հնարաւորութիւններէն: Ի՞նչ կը խորհիք այս մասին:

-Անկեղծօրէն ըսեմ՝ չեմ կրնար պատկերացնել, թէ ի՛նչ ձեւով հայ գրողը պիտի կարենայ լուրջ եկամուտ ապահովել ընկերային ցանցերուն միջոցով: Եթէ կը կարծէք, թէ գրողը իր էջի այցելուներուն մեծ թիւով կրնայ ծանուցումներ եւ անոնց միջոցով եկամուտ ապահովել, թերեւս կը սխալիք, որովհետեւ, օրինակ, դիմայարդարումի նուիրուած էջի մը այցելուներուն թիւը կարելի չէ գրական էջի մը այցելուներու թիւին հետ բաղդատել:

-Ինչպէ՞ս կրնայ հայրենի պետութիւնը, իր կարգին, հիմնափոխել գրողին բաժին ինկած դառն իրականութիւնը: Ի՞նչ ակնկալութիւններ ունիք պետական մակարդակի վրայ:

-Հայրենի պետութիւնը իր Գրողներու Միութեան եւ գրական մրցանակներուն միջոցով, որոշ չափով կ՚ապահովէ հայրենի գրողներուն հրատարակութիւններն ու անոնց եկամուտը. իսկ սփիւռքահայ գրողներու պարագային կրնայ միայն նշուած միջոցներէն մէկուն անունով հրատարակել, սակայն սփիւռքահայ գրողին երկերը հազիւ թէ ծախուին Հայաստանի մէջ: Թէ՛ Հայաստանի ժողովուրդը, թէ՛ սփիւռքահայերը կը նախընտրեն գնել Հայաստանի գրողներուն գործերը:

Սփիւռքահայ գրողները այս բոլորին գիտակցութիւնը ունին, բայց կը շարունակեն ստեղծագործել, յաճախ իրենց նեղ միջոցներով հրատարակել ու յետոյ գիրքերը նուիրել, երբեմն նոյնիսկ համոզուած, որ նուիրուած գիրքն ալ ընթերցող պիտի չունենայ: Բայց կը շարունակէ գրել հաւատքով, արեւմտահայերէնին հանդէպ իր անսակարկ սիրով:

Ա՛յս ալ՝ մեր բախտը...

Թերեւս պատասխաններս յոռետեսական գտնէք. ես պարզապէս իրապաշտօրէն կը դիտեմ եւ կը ներկայացնեմ հարցերն ու երեւոյթները: Երանի սխալած ըլլամ:

ՅԱՐՈՒԹ ԿԻՒԼԻՒԶԵԱՆ