ԼԵՀԱՀԱՅ ՍՓԻՒՌՔԻ ՊԱՏՄԱՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԹԵԼԱԴՐԻՉ ՔԱՐՏԷՍ ՄԸ

Լե­հաս­տան այս տա­րի մեծ շու­քով կը տօ­նէ իր քրիս­տո­նէաց­ման 1050-ա­մեա­կը, իսկ լե­հա­հայ հա­մայնք­նե­րը 2017 թուին կը պատ­րաս­տուին պատ­շաճ հան­դի­սու­թիւն­նե­րով յի­շա­տա­կե­լու լե­հա­հայ սփիւռ­քի կազ­մա­ւոր­ման 650-ա­մեա­կը, հիմ­նուե­լով Քա­ժի­մէժ Մեծ լեհ թա­գա­ւո­րի կող­մէ 1367 թուին Գրի­գոր Ե­պիս­կո­պո­սին շնոր­հուած ար­տօ­նագ­րին, ու­նե­նա­լու հա­մար հայ-կա­կան ե­պիս­կո­պո­սու­թիւ­նը Լվո­վի մէջ: Ուս­տի պէտք է հե­տեւց­նել, որ պատ­մա­կան Լե­հաս­տա­նի մէջ լե­հա­հայ դա­րա­ւոր սփիւռ­քի գո­յու­թեան հետ ա­ռըն­չուած գրա­կա­նու­թիւ­նը հա­մե­մա­տա­բար ծա­ւա­լուն է, բազ­մա­կող­մա­նի ու բազ­մա­լե­զու: Վեր­ջին տաս­նա­մեակ­նե­րու ըն­թաց­քին, մա­նա­ւանդ հա­մայ­նա­վա­րա­կան վար­չա­ձե­ւի փլու­զու­մէն ետք, լոյս տե­սան նոր ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ եւ զա­նա­զան հրա­տա­րա­կու­թիւն­ներ, կը նա­խա­տե­սուի, որ այդ գրա­կա­նու­թիւ­նը ա­ռա­ւել եւս ըն­դար­ձա­կուի ու հարս­տա­նայ յա­ջոր­դող տա­րի­նե­րուն, փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րու մշա­կոյթ­նե­րուն հան­դէպ տա­րուած հոգա­տար ծրա­գիր­նե­րու շնոր­հիւ:

Սա­կայն, լե­հա­հայ պատ­մա­կան գաղ­թօ­ճախ­նե­րու աշ­խար­հագ­րա­կան տե­ղա­ւո­րում­նե­րը, լե­հա­հա­յե­րու բազ­մա­դա­րեան մշա­կոյ­թի, ճար­տա­րա­պե­տա­կան ու պատ­մամ­շա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան, ու լե­հա­հա­յե­րու պատ­կա­նող կա­լուած­նե­րու, կա­ռոյց­նե­րու տե­ղա­ւո­րու­մը, տե­ղերն ու դիր­քե­րը չեն ներ­կա­յա­ցուած քար­տէ­սագ­րա­կան պա­րու­նա­կով, ե­ռա­չափ (3D) պատ­կե­րա­ցում­նե­րու հա­մա­պա­տաս­խան հա­մայ­նա­պատ­կեր­նե­րով: Ի­րո­ղու­թիւն է որ նման քար­տէս­ներ, հա­մայ­նա­պատ­կեր­ներ հա­զուա­գիւտ են ոչ միայն Հա­յաս­տա­նի, պատ­մա­կան ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի, այլ ս­­փիւռ­քի գրեթէ բո­լոր հայ­կա­կան գա­ղութ­նե­րու ի­րա­կա­նու­թեան մէջ:

Այս մտադ­րու­թեամբ լոյս տե­սաւ «Հա­յե­րը լե­հա­կան պատ­մա­կան թա­գա­ւո­րու­թեան եւ Լի­թուա­նիա­յի մեծ դքսու­թեան մէջ 16-րդ դա­րէն մին­չեւ 18-րդ դար», 50x65 սմ. չա­փի քար­տէ­սը, թուագ­րուած 2015, բայց մատ­չե­լի դար­ձաւ 2016 թուին, հրա­տա­րա­կուած՝ լե­հե­րէն, ռու­սե­րէն ու հա­յե­րէն լե­զու­նե­րու տար­բե­րակ­նե­րով (հա­յե­րէն տար­բե­րա­կին մէջ սխալ­մամբ XIV տպուած է XVI-ի փո­խա­րէն): Այս ծրա­գի­րը ի­րա­գոր­ծուե­ցաւ Լե­հաս­տա­նի մէջ Հայ մշա­կոյ­թի ու ժա­ռան­գու­թեան հիմ­նար­կու­թեան ու Սպի­տակ Ռու­սիոյ «Ա­նիւ» հա­յա­գի­տա­կան հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րու կենդ­րո­նի միա­ցեալ ջան­քե­րու շնոր­հիւ եւ Լե­հաս­տա­նի մէջ Մշա­կոյ­թի եւ ազ­գա­յին ժա­ռան­գու­թեան նա­խա­րա­րու­թեան նիւ­թա­կան ա­ջակ­ցու­թեամբ:

Մաս­նա­գէտ մը ըլ­լա­լու պէտ­քը չկայ՝ ար­ժե­ւո­րե­լու համար պատ­մամ­շա­կու­թա­յին այս քար­տէ­սի բո­վան­դա­կու­թիւ­նը, որ կը ներ­կա­յաց­նէ լե­հա­հայ սփիւռ­քի ծա­ւա­լու­մը, պատ­մա­կան Լե­հաս­տա­նի ա­ւե­լի քան եօ­թա­նասուն քա­ղաք­նե­րու կամ շրջան­նե­րու մէջ, լե­հա­հա­յե­րու տա­րա­ծու­մը, կայք հաս­տա­տած տե­ղե­րը: Քար­տէ­սի վրայ նշմա­րե­լի է լե­հա­հա­յե­րու աշ­խար­հագ­րա­կան ներ­կա­յու­թիւ­նը, քա­ղաք­նե­րու կամ տուեալ շրջան­նե­րու մէջ տե­ղադ­րում­նե­րը իբ­րեւ՝ հա­մախմ­բուած, ինք­նա­վար հայ հա­մայնք­ներ կամ ա­ռանձ­նա­ցած հայ խմբա­ւո­րում­ներ, քար­տէ­սը ամ­բող­ջա­ցած է քար­տէ­սագ­րա­կան ըն­կա­լուած պայ­մա­նա­կան նշան­նե­րով ու տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով:

Քար­տէ­սը ա­ւե­լի հարս­տա­ցած է, երբ ա­նոր վրայ տեղ գտած են պատ­մա­բո­վան­դակ ման­րա­մասն մե­ծար­ժէք քար­տէս­ներ, ո­րոնք կը ներ­կա­յաց­նեն լե­հա­հայ գա­ղու­թի գլխա­ւոր վեց մե­ծա­գոյն հա­մայնք­նե­րէն նկա­տուող քա­ղաք­ներ՝ Չա­մոյշչ, Եազ­լո­վէց, Քա­միէ­նեց Բո­թոլսկ, Լվով եւ բաղ­դա­տա­բար ա­ւել­ի նոր հա­մայնք­ներ՝ Վար­շա­վայ­ի եւ Քրաք­ով­ի քա­ղաք­ներ­ուն մէջ: Ան­շուշտ քարտ­էս­ը ա­ռընչ­ուած է պատ­մա­կան Լե­հաս­տան­ի թա­գա­ւոր­ութ­եան մ­­էջ ըստ 1569 թուա­կան­ի տա­րած­քի սահ­ման­ներ­ուն (որ ներ­կա­յիս Լե­հաս­տան­ի, Ուք­րա­նոյ, Սպի­տակ Ռու­սիոյ եւ Լիթ­ուա­նիա­յի հո­ղա­յին տա­րածք­ներ­ու վրայ կը ծա­ւա­լի):

Այս վեց քա­ղաք­ներ­ու հետ կապ­ուած լ­­ե­հա­հայ­եր­ու պատմ­ութ­են­էն հա­ւա­քուած զա­նա­զան պատ­մա­կան տե­ղ­ե­կագ­րու­թիւնն­եր, ծան­օ­թութ­իւնն­եր ներ­կա­յա­ցուած են հա­մա­տե­սա­կան բո­վան­դա­կութեամբ, ե­ռա­չափ (3D) պատկ­ե­րա­ցում­ով, որ­ոնց շնորհ­իւ կար­ել­ի է ծանօ­­թա­նալ ու պատկ­ե­րաց­նել այդ քա­ղաք­ներ­ու 16-18-րդ երկու դա­րաշր­ջա­նի ման­րա­մասն­ու­թեան պա­րու­նա­կին:

Բնա­կա­նա­բար այդ մէկ­ը կը ներ­կա­յացն­է ոչ միայն լե­հա­հայ­եր­ու ապ­րած վայր­եր­ը, այլ մ­­եզի կը տեղ­ե­կաց­նէ ա­նոնց պատ­կա­նող կա­լուած­ներ­ուն, թա­ղա­մա­սե­րուն, եկ­եղ­եց­ին­եր­ուն, տպա­րան­ներ­ուն, գեր­եզ­մա­նա­տ­ուն­եր­ուն, շու­կա­ներ­ուն, հրա­պա­րակն­եր­ուն, դրա­մա­տուն­եր­ուն, ար­հես­տա­նոցն­եր­ուն, տուն­եր­ուն ըլ­լան ա­նոնք հայ­կա­կան հա­մայն­քայ­ին կա­լուած­ներ, վանք­եր կամ հայ ծան­օթ տոհ­մեր­ու, ըն­տա­նիքն­եր­ու սե­փա­կան կա­ռոյցն­եր, հաս­տա­տու­թիւն­ներ. ինչպ­էս՝ Յակ­ո­բով­իչ, Ա­կօբ­սով­իչ, Մի­նա­սով­իչ, Ա­միր­ով­իչ, Լու­կա­սեվ­իչ, Թա­թ­ուլ­ով­իչ եւ շատ ուր­իշն­եր, ուր դա­րե­րու սա­հան­քին հետ նոր մասն­իկն­եր ա­ւել­ցած են ա­նոնց մա­կա­նունն­եր­ուն վրայ. ինչպ­էս՝ «ով­իչ», «աչ», կամ վե­րա­փոխ­ուած են լե­հա­կան թարգ­մա­նութ­եամբ նոր տար­բե­րակ­ներ­ու. ինչպ­էս՝ Փի­րա­մով­իչ, Պոկ­տա­նով­իչ, Եու­զ­էֆ­ով­իչ եւ այլն:

Ակ­նառ­ու է վեր­ոյ­իշ­եալ քա­ղաքն­եր­ու մէջ հայ­եր­ու դա­րաւ­որ ներ­կա­յութ­իւն­ը եւ տե­ղա­ւոր­ում­ը մա­նա­ւանդ քա­ղա­քի հնա­գոյն ու կեդ­րո­նա­կան շրջանն­եր­ու, հրա­պա­րակ­ներ­ու ու շու­կա­ներ­ու մէջ: Ի­րա­կան­ութ­իւն մը որ, ոչ միայն կ՚ա­պաց­ուց­է լե­հա­հայ­եր­ու դա­րա­ւոր ներ­կա­յութ­իւն­ը այլ պատ­մա­կան գ­­ո­յակ­ցութ­իւն­ը, ինք­նադ­րոշմ ներդ­րում­ը այդ քա­ղաք­ներ­ու պատ­մա­կան, մշակ­ու­թա­յին ու տնտե­սա­կան կ­­եան­քի վեր­ելք­ին մէջ: Ու­շագ­րաւ է նա­եւ, որ լե­հա­հա­յեր­ու հան­րա­յին ու հա­մայն­քայ­ին հաղ­որ­դակ­ցութ­իւնն­եր­ու ըն­թաց­քին ըն­դուն­ուած զ­­ի­նան­շան­ը կամ կնքան­շա­նը ընդ­հան­րա­պէս ե­ղած է գառն­ուկ մը, որ շա­լա­կած է խաչ­ը իբ­րեւ դրօշ:

Քարտ­է­սի պատ­մա­գի­տա­կան, հե­տազ­օ­տա­կան ու տեղ­ե­կագ­րա­կան աշ­խա­տանք­ին մէջ իր­ենց աշ­խա­տակ­ցութ­իւն­ը բե­րած են Լե­հաս­տան­ի Քրաք­ով քա­ղա­քի Եա­կել­ոն­եան դա­րաւ­որ հա­մալ­սա­րա­նի դա­սախ­օս՝ Ուք­րա­յնոյ եւ լե­հա­հա­յոց պատմ­ութ­եան մաս­նագ­էտ, լեհ պատ­մա­բան՝ Փրոֆ. Անտ­ժէյ Ժիէն­պան, գի­տա­կան խորհր­դա­տու­ու­թեամբ վեր­ո­յիշ­եալ հա­մալ­սա­րան­ի լե­հա­հա­յոց պատ­մութ­եան մաս­նագ­էտ լեհ պատ­մա­բան՝ Փրոֆ. Քշիշթ­ոֆ Սթոփքայ­ի:

Դաշ­տա­յի­ն պրպ­տում­նե­րու աշ­խա­տան­քի­ն մաս­նակ­ցած է Սպիտակ Ռու­սի­ոյ «Ա­նիւ» կեդ­րո­նի վա­րի­չ՝ Ար­մէն Խե­չո­յե­ան, իսկ քար­տէ­սի գե­ղա­րուե­ստա­կան ու մաս­նա­գի­տա­կան հիմ­նա­կան մշա­կու­մը կա­տա­րած է, նման քար­տէ­սնե­րու ուղ­ղու­թեամբ մաս­նա­գի­տա­ցած Տքթ. Ռու­բէն Ա­թո­յեա­ն, հա­մա­կարգ­չա­յին ձեւա­ւոր­ու­մին մաս­նակ­ցած են Լա­րիս­ա Ա­թո­յեա­ն եւ Ան­նա Կեր­ման:

Գե­ղա­րուես­տա­կան իմ­աս­տով նման հա­մայ­նա­պատ­կեր­ներ­, հա­մա­տե­սա­կան բո­վան­դա­կու­թեա­մբ քար­տէս­ներ ստեղ­ծե­լու հա­մար կը կա­տա­րուին քա­նի մը փու­լե­րով ի­րա­կա­նա­ցուած հա­մա­լիր աշ­խա­տանք­ներ, ո­րոն­ք կը բաղ­կա­նան եր­կու գլխա­ւոր մա­սեր­է՝ դաշ­տա­յին ու պատ­մամ­շա­կու­թա­յին նիւ­թի վրայ հա­ւա­քու­ած ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ­է ու մաս­նա­գի­տա­կան պրպտում­ներ­է: Գոր­­ծա­դաշ­տի փու­լը կը նե­րա­ռէ քա­ղա­քի կամ տեղ­ւոյ­ն թա­ղա­մա­սե­րու ման­րակր­կիտ բա­ժա­նու­մ­նե­րը, շէն­քեր­ու տե­ղագ­րա­կան յա­տա­կա­գիծ­ը, գոյ­քա­ցու­ցակ­նե­րու­, կա­լու­ած­նե­րու կա­ռոյ­ցը, աշ­խար­հագ­րա­կան պատ­կեր­ը, իսկ երկ­րոր­դը՝ պատ­մա­գի­տա­կան կամ մաս­նա­գի­տա­կան աշ­խա­տան­քը, որ ինք­նին մեծ աշ­խա­տանք է:­

Յի­շեա­լ տես­ա­կի քար­տէս­ներ կազ­մե­լու ժա­մա­նակ պէտք է ա­ռաջ­նոր­դուիլ ո­րոշ­ա­կի ցու­ցա­նի­շեր­ով, ո­րոն­ք կը գոր­ծադ­րուին­, գծան­կար­չա­կան հմու­տ նա­խա­գիծե­­րով­, հիմ­նու­ած մեթ­ո­տիկ­ա­կան եւ ճար­տա­րա­գիտ­ա­կան յա­տու­կ մաս­նա­գիտ­ու­թեա­մբ, որ ժա­մա­նա­կա­կից քար­տէս­ագ­րու­թեա­ն մէջ նոր եւ հե­ռան­կա­րա­յին ուղ­ղու­թիւն մըն է:

Լոյս տե­սած նման քար­տէս­ներ­էն կա­րե­լի է յի­շել Ե­րե­ւա­նի կեդ­րո­նա­կան մա­սի մէկ բաժ­նի հա­մա­տե­սա­կան քար­տէս­ը՝ հրա­տա­րա­կու­ած 2013 թուին անգ­լե­րէն եւ ռու­սեր­էն լե­զու­նե­րով­, Ար­ցա­խի հա­մա­տե­սա­կան նկա­րա­զարդ քար­տէս­ը՝ հրա­տա­րա­կուած 2012 թուին­:

Գի­տակ­ցե­լով վե­րոյ­ի­շեա­լ քար­տէ­սի օ­րին­ա­կե­լի ու յոր­դո­րիչ նա­խա­ձեռ­նու­թեան, հոն կու­տա­կուած աշ­խա­տան­քի բծախնդ­րու­թեա­ն, որ ոչ միայն կեա­նքի կը կո­չէ ննջող պատ­մա­կան ի­րող­ու­թիւ­ններ, այլ ար­դար քա­րոզ­չա­կա­նու­թեամբ մը կը շո­ղա­զար­դէ հայ սփիւռ­քի մէկ մաս­նիկ­ը հան­դի­սա­ցող՝ լե­հա­հա­յու­թեան ներդ­րու­մը մշա­կոյ­թնե­րու քա­ղա­քակր­թու­թեա­ն ծաղ­կու­մի գոր­ծին մէջ: Այ­սօր երբ մեր տրա­մադ­րու­թեա­ն տակ են հա­մա­կարգ­չա­յին ժա­մա­նա­կա­կից ան­սահ­ման հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ ու հնա­րա­միտ ծրա­գիր­ներ, խրա­խու­սիչ է, որ կեան­քի կո­չու­ին նման քար­տէս­ներ ծրագ­րել­ու մտադ­րու­թիւ­ններ այն հեռ­ան­կա­րով­, որ տար­բեր մի­ջոց­նե­րով ու դաս­տիա­րակ­չա­կան մօտ­ե­ցու­մով հայ ա­շա­կեր­տին, հայ մար­դուն, ին­չու չէ հա­մայ­նա­պատ­կե­րի պա­րու­նա­կով մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թեան ներ­կա­յացուին ոչ միայն մեր պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­նի զա­նա­զան տա­րած­քա­յին շրջան­ներ­ը կա­մա­րող պատ­մա­կան փու­լե­րը, այլ ժա­մա­նա­կա­կից հայ­կա­կան սփիւռ­քի զա­նա­զան գա­ղութ­ներ­ու աշ­խար­հագ­րա­կան պատ­կեր­ա­ցու­մը, պատ­մա­կան ո­րոշ ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րով. ինչ­պէս՝ Սի­սի կա­թող­ի­կոս­ու­թեա­ն պատ­մու­թիւ­նը, հայ­կա­կան կա­լու­ած­նե­րը, պատ­մամ­շա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեա­ն գան­ձե­րը եւ այլն, նման հե­ռան­կար­ներ­ու հա­մար հար­կա­դիր է հա­մա­կար­գու­ած ու միաս­նա­կան ա­ռա­ջադ­րու­թիւ­ններ:

ՏՔԹ. ԱՐԱ ՍԱՅԵՂ

«Զարթօնք», Լիբանան