«ԻՍԿԱԿԱՆ ԵՒ ԱՄԵՆԷՆ ՀՄՈՒՏ ԱՍՏՈՒԱԾԱԲԱՆԸ ՍԱՏԱՆԱՆ Ի՛ՆՔՆ Է»

Մեր ներկայ ժամանակաշրջանին Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցւոյ մեծագոյն աստուածաբաններէն մէկն է Գերաշնորհ Տ. Յակոբ Արքեպիսկոպոս Գլնճեանը: Սրբազան Հայրը հեղինակ է շուրջ մէկ տասնեակ գիրքերու, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ հայերէն եւ օտարալեզու գրութիւններու, յօդուածներու եւ ուսումնասիրութիւններու:

Օրերս, Սրբազան Հօր «Ծիրանի ծառ» գիրքը կ՚ընթերցեմ, տպուած Երեւան, 2016-ին: «Մենք մուրացկաններ ենք» խորագիրը կրող գրութեան մէջ Սրբազան Հայրը ամփոփ կերպով կը խօսի Մարթին Լուտերի մասին, անոր կեանքին եւ ծաւալած գործունէութեան մասին: Յօդուածին խորագիրը Մարթին Լուտերի վերջին արձանագրութիւնը եղած է: Սրբազանը կը գրէ. «…Իսկ մահուան օրը անոր գրասեղանի վրայ կը գտնեն անոր վերջին ձեռագիրը՝ մի քանի բառ միայն լատիներէնով. “Մենք մուրացկաններ ենք”, որու տակ գերմաներէնով աւելացուցած էր. “Եւ սա է ճշմարտութիւնը”» (տե՛ս, «Ծիրանի ծառ», էջ 171):

Մարթին Լուտերի այս երկու արտայայտութիւնները առանձին յօդուածի նիւթ են: Այսօր սակայն, պիտի անդրադառնամ նոյն գրութեան մէջ Սրբազան Գլնճեանի մէկ ուրիշ հատուածին մասին: Կարդա՛նք միասին.

«Ինչպէս անցեալին առիթով մը գրած էի՝ իսկական եւ ամենէն հմուտ աստուածաբանը սատանան ի՛նքն է, որ շատ լաւ գիտէ, թէ ո՛վ է Աստուած եւ թէ ի՞նչ կ՚ուզէ մեզմէ, այդ բոլորով հանդերձ սակայն, ան չի՛ դադրիր անհնազանդ ըլլալ Անոր: Սխալ չհասկցուիմ. յատկապէս եկեղեցւոյ սպասաւորն ու կրօնի քարոզիչը աստուածաբանական գիտելիքներով պէտք է լաւ զինուած ըլլան: Ինչպէս ըսուած է, հաւատքը բանականութեան հետամուտ է, սակայն կրօնագիտական կամ աստուածաբանական այդ ամբողջ պատրաստութիւնը ամենայն խոնարհութեամբ պէտք է միայն ու միայն ծառայեցնել ի փառս Մեծին Աստուծոյ եւ ի տարածումն ճշմարիտ հաւատքի՝ առանց անձնական հեղինակութիւն փնտռելու: Այդ բոլորէն վեր կարեւոր է, որ քարոզիչը իր անձին սեփական օրինակով, իր սրբակենցաղ վարքով հաւատացեալներուն համար Քրիստոսի իսկական բուրմունքը ըլլայ» (տե՛ս, «Ծիրանի ծառ», էջ 172):

Առաջին ակնարկով կրնայ շատերուն համար տարօրինակ թուիլ Սրբազան Հօր այս տողերը, յատկապէս այն հաստատումը, թէ՝ իսկական եւ ամենէն հմուտ Աստուածաբանը սատանան՝ ի՛նքն է:

Միթէ՞ այդպէս է, սակայն:

Պահ մը միայն եթէ ամփոփուինք մեր ներքին աշխարհին մէջ, խորհրդածենք, վստահաբար մեզմէ շատեր պիտի հասնին նոյն եզրակացումին:

Տարիներ առաջ, երբ տակաւին նոր ուսանող դարձած էի Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Դպրեվանքէն ներս, երեկոյեան հոգեւոր զրոյցի մը ընթացքին հետեւեալը լսեցի, թէ՝ «մերօրեայ մեծագոյն աստուածաբանները անհաւատներ են»: Այդ տարիներուն տակաւին նոր ընդունուած էի Դպրեվանք եւ այդքան չէի հասկնար կամ ըմբռներ այդ հարցերը: Այդ նախադասութիւնը սակայն, մինչեւ այսօր ականջիս մէջ էր: Եւ այսօր, երբ Յակոբ Սրբազանին այս հատուածը կարդացի, տարիներէ ի վեր միտքս ծանրաբեռնած այդ հարցումը գտաւ իր պատասխանը: Պատասխանը գտաւ ո՛չ միայն Յակոբ Սրբազանին այս հատուածով, այլ՝ Յակոբ Սրբազանին այս հատուածը եկաւ լուսաւորելու Աւետարանական այն համարը, ուր Յակոբոս Առաքեալ խօսելով հաւատքի եւ գործերու կարեւորութեան մասին, հետեւեալը կ՚ըսէ, թէ՝ «դուն կը հաւատաս թէ մէկ Աստուած կայ, չէ՞. շատ լաւ կ՚ընես: Բայց դեւերն ալ նոյն բանին կը հաւատան, եւ կը սարսափին» (Յկ 2.19): Եզրակացնելով, կրնանք հաստատել, հետեւաբար, թէ տարբե՛ր բան է Աստուածաբան ըլլալը եւ տարբե՛ր՝ զԱստուած ճանչնալն ու Աստուծմով ապրիլը: Գոնէ ինծի համար այս հաստատումը ունի երեք հիմնաւորում արդէն.

ա. Մերօրեայ մեծագոյն Աստուածաբանները՝ անհաւատներ են:

բ. Իսկական եւ ամենէն հմուտ Աստուածաբանը սատանան ի՛նքն է:

գ. «Դուն կը հաւատաս թէ մէկ Աստուած կայ, չէ՞. շատ լաւ կ՚ընես: Բայց դեւերն ալ նոյն բանին կը հաւատան, եւ կը սարսափին» (Յկ 2.19):

Աւելի լաւ ըմբռնելու համար ըսուածը, նախ հարց տանք, թէ ի՞նչ կը նշանակէ Աստուածաբանութիւն:

Երջանկայիշատակ Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը այսպէս կը գրէ.

«Աստուածաբանութիւնը մէ՛կ է: Անիկա մարդկային միտքին ձգտումն է յայտնութեան լոյսով եւ հաւատքի զգայնութեամբ ու տրամաբանական ճիգով Աստուծոյ իրականութիւնը, Անոր “ի վեր քան զմիտս եւ զբանս” բնութիւնը իր խորհրդալից գերազանցութեանը մէջ ճանչնալու, Անով հոգեկան լիացում ունենալու եւ երջանկութեան գոյութենական ծարաւին յագեցման աղբիւր դառնալու համար:

Մարդը որպէս նիւթեղէն (material), իմացական (intellectual) ու հոգեկան (spiritual) տարրերու ներդաշնակութիւն՝ իր ամբողջականութիւնը (integrity) կը գտնէ այս երեք երեւոյթներուն՝ նիւթականին, իմացականին եւ հոգեկանին գեղեցիկ եւ վայել ընդելուզումովը իր կեանքին մէջ: Մարդը ասոնցմէ մէկով կամ երկուքով ամբողջ չէ: Մէկ է, լրիւ, ճշմարիտ, վաւերական մարդ՝ այս երեքին միացեալ եւ ներդաշնակեալ ամբողջութեամբ.

“Եւ ստեղծ Տէր Աստուած զմարդն հող յերկրէ եւ փչեաց յերեսս նորա շունչ կենդանի: Եւ եղեւ մարդն հոգի կենդանի” (Ծն 2.7):

“Եւ արար Աստուած զմարդն ի պատկեր Իւր” (Ծն 1.27):

Աստուածաբանութիւնը, հետեւաբար մարդու բնական գործունէութիւններէն մէկն է - անշուշտ ոչ իր մասնագիտական հանգամանքին ու տարողութեան մէջ որպէս գիտական տիսիփլին: Աստուածաճանաչման ճիգն է ան՝ բոլորին համար անհրաժեշտ, բոլորին համար կարելի, բոլորին կողմէ որոնելի» («Աստուածաբանութիւն», Երկեր, Գ. Հատոր, էջ 24-25):

Եւ.

«Դաւանաբանութեան կամ նեղ առումով աստուածաբանութեան նիւթը՝ իր ամենէն լայն սահմանին մէջ՝ է Աստուած եւ ամէն ինչ որ այս կամ այն ձեւով կապ ունի Անոր հետ:

Հետեւաբար, Աստուածաբանութիւնը գիտութիւն մըն է, որ իրեն գլխաւոր “առարկայ” ունի զԱստուած, եթէ ներուի մեզի այս բացատրութիւնը: Հարկ է, սակայն, անմիջապէս ճշդորոշել այս խիստ սահմանումին իմաստը, տեղի չտալու համար ըմբռնումի շփոթութեան կամ թիւրիմացութեան:

Աստուածաբանութիւնը ձեւականօրէն կը նմանի գիտութեան: Ձեւականօրէն՝ որովհետեւ գիտութեան մը արտաքին պայմանները կը լրացնէ: Արդարեւ, իբրեւ իրեն ուսումնասիրութեան առարկայ ունի յատուկ եւ որոշ նիւթ մը, եւ անոր ընկալման յատուկ կարողութիւն մը՝ որուն առաջին անհրաժեշտ գործիք մըն է մարդկային միտքը: Այլեւ կը ներկայացնէ իրեն յատուկ դասաւորեալ դրութիւն մը՝ նման ուրիշ գիտութիւններու:

Բայց նոյն ատեն խորքով կը տարբերի այլ գիտութիւններէ, որովհետեւ մինչ ամէն գիտութիւն իր փորձարկումին ենթակայ ունի իր առարկան, եւ կամ՝ ինք կը ստեղծէ զայն, աստուածաբանութիւնը իր նիւթին տարրերը ունի ի յառաջագունէ տուեալ, աւելի ճշգրիտ՝ յայտնեալ: Սակայն պէտք է գիտնալ, թէ այն տարրերը տրուած են կամ յայտնուած են ոչ թէ համանուագ, միաժամանակ կամ միաւորեալ ձեւով, այլ յառաջատուական ընթացքով, մարդկային ընկալչութեան համապատասխան եղանակով» (նոյն անդ, էջ 29-30):

Ընթերցողին համար կը կարծեմ, որ Գլնճեան Սրբազան Հօր ըսածը արդէն իսկ աւելի դիւրըմբռնելի դարձաւ Երջանկայիշատակ Հայրապետին տուած բացատրութիւններէն ետք Աստուածաբանութեան մասին: Սատանան, արդարեւ, ինչպէս նաեւ անցեալին եւ ներկայիս բազմաթիւ անհաւատներ եղած են եւ են հմուտ եւ իսկական աստուածաբաններ:

Յակոբ Սրբազան կը գրէ, թէ սատանան «շատ լաւ գիտէ, թէ ո՛վ է Աստուած եւ թէ ի՞նչ կ՚ուզէ մեզմէ, այդ բոլորով հանդերձ սակայն, ան չի՛ դադրիր անհնազանդ ըլլալ Անոր»: Այսօրուան աստուածաբաններէն շատերը արդեօք նոյն վիճակին մէջ չե՞ն, եւ ո՛չ միայն աստուածաբանները, այլ՝ սովորական մարդիկ եւս: Մերօրեայ աստուածաբանները եւս, թէ՛ հոգեւորական եւ թէ՛ աշխարհիկ, շատ լաւ գիտեն թէ ո՛վ է Աստուած, ի՛նչ կ՚ուզէ մարդէն, եւ այդ բոլորը ճարտասանութեամբ, հիմնաւորումներով, փաստերով եւ գիտական մեթոտներով կը ներկայացնեն իրենց լսարաններուն, սակայն իրենք իրենց անհաւատութեամբ կը շարուանակեն անհնազանդ մնալ Աստուծոյ: Պատճա՞ռը. շատ պարզ է. զԱստուած գիտնալն ու զԱստուած ճանչնալը տարբեր բաներ են: Աստուծոյ մասին խօսիլն ու Աստուծմով ապրիլը լրիւ տարբեր: Աստուծոյ անունը օգտագործելը սեփական անձին փառաբանութեան համար տարբեր բան է, եւ սեփական անձը ծառայեցնել զԱստուած փառաբանելու համար ամբողջութեամբ տարբեր է:

Կարդացինք, որ Երջանկայիշատակ Հայրապետը կ՚ըսէր, թէ Աստուածաբանութիւնը ձեւականօրէն կը նմանի գիտութեան…: Ձեւականօրէն այո, բայց խորքին մէջ գիտութենէ շատ վեր, խորքային մօտեցում մըն է Աստուածաբանութիւնը, որ առաւելաբար առընչութիւն ունի մարդու հոգիին հետ, որով մարդ-Աստուած յարաբերութեան կարեւոր օղակներէն մէկն է ան: Գիտենք, որ ցանկացած գիտութիւն իր առարկան ունի, սակայն Աստուածաբանութիւնը իր նիւթին տարրերը ունի ի յառաջագունէ տուեալ, աւելի ճշգրիտ՝ յայտնեալ: Այսինքն՝ Աստուածաբանութեան նիւթը, այլ խօսքով Աստուած Ինքզինք սկիզբէն յայտնած է մարդուն զանազան կերպերով եւ եղանակներով, եւ մարդուն առիթ տուած է իր մտային կարողութեան համապատասխան ճանչնալ զԻնք:

Մարդէն կախում ունի աստուածաբանութիւնը ճիշդ կերպով օգտագործելու եղանակը: Եթէ մարդ աստուածաբանութեան մօտենայ լոկ որպէս գիտութիւն մը, ապա կը նմանի սատանային, որ ամենէն իսկական եւ հմուտ աստուածաբանն է, այլ խօսքով՝ Աստուծոյ մասին շատ բան գիտէ, աւելին՝ գիտէ, թէ Աստուած ինչ կ՚ուզէ մեզմէ, սակայն ամէն կերպով կը շարունակէ անհնազանդ մնալով մերժել, կամ ուրանալ Աստուծոյ ներկայութիւնը եւ գործօն մասնակցութիւնը մեր առօրեայ կեանքին մէջ:

Բաւարար չէ Աստուծոյ մասին գիտելիք ամբարել, բաւական չէ Աստուծոյ մասին ուսումնասիրութիւններ կատարել: Աւելի՛ն, ինչպէս ըսուած է, հաւատքը բանականութեան հետամուտ է, սակայն կրօնագիտական կամ աստուածաբանական այդ ամբողջ պատրաստութիւնը [ամբարած գիտութիւնը] ամենայն խոնարհութեամբ պէտք է միայն ու միայն ծառայեցնել ի փառս Մեծին Աստուծոյ եւ ի տարածումն ճշմարիտ հաւատքի՝ առանց անձնական հեղինակութիւն փնտռելու: Անձնական հեղինակութիւն փնտռելու, իրողութիւն մը, որ յատկապէս մեր օրերուն շա՜տ տարածուած է, յատկապէս հոգեւորական աստուածաբաններուն մէջ [խօսքը չի՛ վերաբերիր միայն Հայ Առաքելական Եկեղեցիին, այլ՝ ընդհանուր Քրիստոնէական եկեղեցիներու ներկայ դրութեան]:

Միւս կողմէ, սակայն, եթէ մարդ աստուածաբանութեան մօտենայ որպէս հաւատքի դրսեւորման յաւելեալ զէնքի մը՝ Աստուածաշունչի կողքին, ապա այդ «գիտութեամբ» հոգեւորական/ներ/ը յատկապէս իր անձին սեփական օրինակով, իր սրբակենցաղ վարքով հաւատացեալներուն համար Քրիստոսի իսկական բուրմունքը կը դառնայ, կամուրջ մը կը դառնայ մարդը Աստուծոյ ա՛լ աւելի մօտեցնող, ա՛լ աւելի կապող Արարիչին: Իսկ որպէսզի աստուածաբանը՝ հոգեւորական-քարոզիչ աստուածաբանը կարենայ այդպիսի յատկութիւն ձեռք բերել, պէտք է քաջատեղեակ ըլլայ Աստուածաշունչին: Վկայաբերենք Գարեգին Ա. Յովսէփեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսին խօսքերը. «Քարոզիչի յաջողութեան ամենակարեւոր պայմանը Ս. Գիրքի լաւ ծանօթութիւնն է, այնտեղ է մեր հաւատոյ, մեր կրօնական-բարոյական գաղափարներու անսպառ աղբիւրը, հոգեւոր սնունդի անհատնում շտեմարանը»: Իսկ Բաբգէն Կիւլէսէրեան Աթոռակից Կաթողիկոս այսպէս կը գրէ. «Քարոզիչը, սակայն, միակ եւ միակ դեր մը ստանձնած է, առաքելական դեր մը, որ չի կրնար փոխուիլ եւ չի կրնար արդարանալ շատ մը դերերու եւ դիմակներու տակ. քարոզիչը միակ եւ միակ դատ մը ստանձնած է՝ Աւետարանի դատը, իր ստոյգ համոզումներուն դատը, զոր չի կրնար զոհել ուրիշ նկատումներու»:

Ի վերջոյ, հարցնե՞նք մենք մեզի. «Դուն կը հաւատաս թէ մէկ Աստուած կայ, չէ՞. շատ լաւ կ՚ընես: Բայց դեւերն ալ նոյն բանին կը հաւատան, եւ կը սարսափին» (Յկ 2.19): Հարցնե՞նք. «Արդեօք մենք ալ սատանային նման հմուտ աստուածաբաննե՞ր ենք», թէ Աստուծոյ որդեգիր զաւակներն ենք՝ Տէր Յիսուսի Սուրբ Արիւնով գնուած:

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

31 յունուար 2022, Վաղարշապատ