ԶԱՏԻԿՆ ՈՒ ՅԱՐՈՒԹԵԱՆ ՏՕՆԸ

Այնպէս ինչպէս այսօր, անցեալին եւս մարդոց համար մեծ նշանակութիւն ունէր իրենց «արժէք»ներն ու «սրբութիւն»ները, այդ իսկ պատճառով երբ քրիստոնէութիւնը սկսաւ տարածուիլ, շատ մը հեթանոս աւանդութիւններ ու տօներ պահուեցան՝ իրենց գոյնը հեթանոսութենէ քրիստոնէութիւն փոխելով, որովհետեւ անոնցմէ շատեր հոգեւոր պաշտամունք ըլլալէ աւելի անբաժանելի աւանդութիւն մըն էր մարդոց համար: Այս ճշմարտութեան լոյսին տակ բանասէրներ ու ուսումնասիրողներ երկար պրպտումներ կատարած են, «Զատիկ» բառի ծագումը ստուգելու համար։ Անոնցմէ շատեր անոր արմատները փորձած են գտնել հեթանոսական աւանդութիւններու մէջ. գուցէ ունեցած ենք այդ անունով աստուած մը: Գուցէ գոյութիւն ունեցած ըլլայ «Զատիկ» եւ կամ անոր մօտիկ աստուած մը՝ գուցէ մեռելներու աստուած մը, որուն անունէն առաջ եկած ըլլայ «Զատիկ» անունը՝ որպէս Քրիստոսի Հրաշափառ Յարութեան անուանում:

Այս մասին բանասէր ու պատմաբան Հայր Ղեւոնդ Ալիշան իր «Հին հաւատք կամ հեթանոսական կրօնք հայոց» աշխատութեան մէջ կը գրէ. «Մեր Զատիկ անունն ալ չ՚ենթադրե՞ր համանուն չաստուած մի, որ եւ սիրելի եղած ըլլայ հայոց, մինչեւ քրիստոնէական ամենափառաւոր տօնն այսպէս կոչել». շարունակելով Հայր Ալիշան կը յիշէ, որ պատմութեան էջերուն մէջ տեղ գտած է Զատիկ անունով արդարութեան աստուծոյ մը անունը. կրնա՞յ ըլլալ անոր համբաւը եղած է այնքան մեծ՝ որ հասած է մինչեւ Հայաստան. չենք գիտեր: Այս նոյն կարծիքը կը բաժնեկցին շատեր. օրինակի համար, հրապարակախօս եւ բանասէր Մարտիրոս Անանիկեան «Encycloanedia of Mytholoh of Races» (Հայոց դիցաբանութիւնը) աշխատութեան մէջ խօսելով Զատիկի մասին, կ՚ըսէ. «Անտարակոյս, հոս ունինք հին բառ մը՝ հին աստուածութեան մը եւ կամ հին տօնի մը համար» եւ կը յիշէ, թէ վրացական դիցաբանութիւնը ունեցած է «Զադէն» անուն աստուած մը. անդին Աստուածաշունչին մէջ կը յիշուէր «Սադեկ» անունը, որ կը նշանակէ թագաւոր (ունի նաեւ արդարութեան իմաստ):

Ի դէպ, նման ուսումնասիրութիւններ Քրիստոսի Հրաշափառ Յարութեան տօնը վարկաբեկելու համար չէ՛ որ կը կատարուին. բանասէրները երբեք նպատակ չեն ունեցած Քրիստոսի Յարութեան տօնը՝ Զատիկը նմանցնել հեթանոսական տօնի մը՝ զայն որակազրկելու համար: Զատիկը մեր պատմութեան մէջ ունեցած է իր յատուկ տեղը։ Երկար տարիներ բացի իմաստէն, երկար ժամանակ հարց եղած է Զատիկը ո՞ր օրը նշելու կարեւոր հարցը՝ մանաւանդ այն ժամանակ, երբ երկու տոմարներ գոյութիւն ունեցած են եւ եղած է, որ ամբողջութեամբ իրարմէ հեռու թուականներու նշուած է Զատիկը. օրինակի համար, այսօր Զատիկը մի՛շտ կիրակի օրով կ՚ըլլայ, սակայն անցեալին Մեծ պահեցողութենէն անմիջապէս քառասուն օրեր ետք կը տօնուէր Զատիկը՝ նոյնիսկ եթէ կիրակիէն տարբեր օրի մը զուգադիպէր. եթէ թերթատենք հին թերթերը՝ մանաւանդ 1850-1900 թուականներուն միջեւ, այս նիւթերուն շուրջ բազմաթիւ ուսումնասիրութիւններ ու յօդուածներ պիտի գտնենք, մինչեւ «Անշարժ Զատիկ» հասկացողութիւնը:

Գրուած են բազմաթիւ յօդուածներ «Զատիկ» բառի բացատրութեան շուրջ. շատեր սխալ նկատած են իսրայէլացի ժողովուրդի Պասէք տօնն ու Քրիստոսի Յարութիւնը միատեղ Զատիկ կոչելը, սակայն պէտք է նկատի ունենալ, որ քրիստոնէութեան սկզբնական շրջանին Պասէքն ու Քրիստոսի Յարութիւնը նոյն ժամանակին կը տօնուէր, որովհետեւ թէ՛ Պասէքը եւ թէ Զատիկը նոր ծնելու, յարութիւն առնելու եւ նոր կեանք մը սկսելու խորհրդանիշը ունէր: Այս բոլորին լոյսին տակ շատեր փորձած են «Զատիկ» բառի մէջ գտնել ազատիլ եւ զատուիլ բայերու արմատը։ Իսրայէլացի ժողովուրդին Կարմիր ծովէն անցքը մահէն դէպի կեանք գալ կը խորհրդանշէր. նոյն խորհրդանիշը կը տեսնենք Քրիստոսի Յարութեան պարագային: Սակայն կարծիքներն ու համոզումները տարբեր են. ոմանք պարսկերէն իմաստ կը փնտռեն անոր մէջ, ուրիշներ կը հաւատան, որ գիշերահաւասարին նուիրուած տօն մը գոյութիւն ունեցած է եւ փոխարինուած է Ս. Զատիկով: Հռոմէական եկեղեցին Յիսուս Քրիստոսի ծնունդը բերած էր դեկտեմբեր 25-ին՝ զայն փոխարինելով արեւի տօնին հետ. շատեր կը հաւատան, որ հայերը նոյն օրինակով Զատիկը բերած ըլլան այլ տօնի մը՝ մանաւանդ որ զատիկ բառին մէջ կը տեսնուի նաեւ «զոհաբերութիւն» իմաստը:

Դժբախտաբար նման հարցերու վերջնական պատասխան մը գտնել կարելի պիտի չըլլայ, որովհետեւ ցաւ ի սիրտ, հեթանոսական մշակոյթէն այնքան ալ տեղեկութիւններ չունինք, որպէսզի կարենանք քրիստոնէական տօները համեմատել նախաքրիստոնէական շրջանի հաւատալիքներուն ու աւանդութիւններուն հետ:

*

Անջատ այս բոլոր բանասիրական հակասութիւններէն, պէտք է ընդունիլ, որ ո՛չ միայն քրիստոնէական առումով, այլ որպէս աւանդութիւն մեծ տեղ ունի Զատիկը հայ ժողովուրդի կեանքէն ներս. պէտք է նկատի ունենալ, որ Զատկուան տօնին հաւկիթ ներկելը նոր աւանդութիւն մը չէ. հաւկիթի մասին կրնանք տեղեկութիւն գտնել մինչեւ 14-րդ դարու մեծագոյն փիլիսոփաներէն Գրիգոր Տաթեւացիի մօտ, որ կու տայ հետեւեալ բացատրութիւնը. «Ձուն՝ օրինակ է բոլոր աշխարհի. որպէս ասեն իմաստունքն՝ թէ վերին կեղեւն զերկնիցն բերէ զնմանութիւն, իսկ մզզնաձեւն՝ օդոյս, եւ սպիտակուցն ջրոյ եւ դեղինն երկրիս, որ է մէջն». հին ժամանակ հաւկիթները միա՛յն կարմիր գոյնով կը ներկէին եւ դարձեալ Տաթեւացիի վկայութեամբ «ներկն նշանակէ՝ թէ բոլոր աշխարհս Քրիստոսի արեամբ գնեցաւ»: Այս մէկը Տաթեւացիի բացատրութիւնն է. անշուշտ ժողովուրդի մէջ կայ տարածուած այն կարծիքը նաեւ, որ հաւկիթը Քրիստոսի գերեզմանն է. սպիտակուցը՝ պատանքները իսկ դեղինը՝ ինքը Քրիստոս՝ որպէս արեւ եւ այդ հաւկիթին կոտրուիլը Քրիստոսի Յարութիւնը գերեզմաններէն: Թէեւ շատեր, ինչպէս օրինակ, Յակոբ Թօփճեան, ունէին այն կարծիքը, որ հաւկիթը եւս հեթանոսական աւանդութեան մը արդիւնքը ըլլայ. ան այս մասին կը գրէ «Լոյս»ի 1906 թուականի թիւին մէջ (էջ 301), ուր կը կարդանք հետեւեալ կարծիքը. «Տարակոյս չկայ որ հին հաւատքին մէջ հաւկիթի ծէս ունեցող ազգեր՝ իրենց հետ միասին քրիստոնէացուցին հաւկիթի նշանակութիւնն ալ»։ Յակոբ Թօփճեան կը գրէ. «տարակոյս չկայ», սակայն այս համոզումները հիմնաւորելու համար եւս բաւարար փաստեր գոյութիւն չունին, նկատի ունենալով, որ այլ ազգերու պատմութեան մէջ կարելի է տարբեր աւանդութիւններ գտնել կապուած հաւկիթին. ինչպէս՝ պարսկական մշակոյթին մէջ. օրինակի համար, պատմութիւնը կը յիշէ, թէ կար սովորութիւն, գարնանամուտը շնորհաւորելու համար հաւկիթ նուիրելը:

Այս բոլորէն անկախ, որպէս հայ ժողովուրդ, պէտք է ունենանք նախանձախնդրութիւնը դարեր շարունակ մեզի հասած Զատկուան աւանդութիւնները փոխանցել նոր սերունդին, որովհետեւ անոր մէջ հոգեւորին հաւասար պէտք է տեսնել ազգայինը, որովհետեւ այդ Յարութեան յոյսն ու պատկերը անհրաժեշտ պէտք մըն է այսօր մեր ազգին համար, որ իր «գերեզմանային» օրերը կ՚ապրի. այդ Յարութեան տօնին մէջ մենք կը տեսնենք ուժը մեր ազգին՝ որովհետեւ Քրիստոսի օրինակով եւ աւելի՛ մեր ազգը յաջողեցաւ յարութիւն առնել՝ հակառակ ամէն տեսակի դժուարութիւններուն եւ ունինք յոյսը, որ «Քրիստոս Յարեաւ ի մեռելոց» ըսելու պէս պիտի բարձրաձայնենք օր մը մեր յաղթանակը եւ դուրս պիտի գանք մեր մեռելութենէն:

ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ

(Երեւան)