ԳԻՐՔԵՐՈՒ ՊԱՐՏԷԶԻՆ ՄԷՋ

Տան գրադարանին դիմաց կանգնած նախ կը կարդայ կողք կողքի շարուած շեղ վերնագրերը: Հարիւրաւոր գիրքեր: Իւրաքանչիւրը պատգամ մը փոխանցած, բան մը սորվեցուցած է իրեն:

Տեսողութիւնն ու միտքը կ՚իյնան պրպտումներու մէջ: Միտքը, պահի տրամադրութեամբ, տողեր, խորհուրդներ կը յուշէ, իսկ աչքը կը գտնէ յիշուածին վերնագիրը, կողքը, գոյնը կողքին, տառերուն տեսակը նոյնիսկ կը պատկերացնէ, տողերուն հերթականութիւնը, էջին ո՞ր մասին մէջ գտնուիլը, էջերուն բոյրը... եւ հատորները:

Քիչ ետք, քանի մը խառն հատորներ կը շարուին սեղանին վրայ, իւրաքանչիւրին գլխուն վերեւը կ՚երեւի էջադիրի մը փայլքը: Աչքն ու միտքը որոնման արդիւնքէն գոհացած եւ գտած յագեցնող խօսքերը, կը սկսին վերապրիլ. այնպէս ինչպէս կը յիշուին գրասեղանին ետին ընկալուած շատ սիրելի դասանիւթերը:

Ինչո՞ւ կը գրուին գրութիւնները, մտովի գրուած էր հարցումը ատենին, երբ կարդացած էր այս նոր, սպիտակ էջերուն վրայ գրուած տողերը.

«Ամէն ինչ հարկադրաբար գրուելու է արձակուելու համար, քակուելու, ընդլայնուելու, ըլլալու ինքզինք ինքն իրմէ անդին, մինչեւ որ մեզ կրող ուժերը ձեւաւորուին, այլանան, ջնջումներու մէջ» («Ինչ որ չես տեսներ» Գրիգոր Պըլտեան, Երեւան, 2016, էջ՝ 62):

Մարդուն կեանք մը բաւարա՞ր է յայտնագործելու իր ուղին, գծելու ծրագիր մը եւ անկէ անդին՝ նպատակ մը, հասնելու անոր, իրականութեան վերածելու ծրագիրը: Մտքին պաստառին վրայ կը շարուին երկրորդ հարցումին բառերը եւ յաջորդ էջադիրի տեղաշարժումով կը կարդայ շատ հարազատ պատասխանը.

«Ուժերու, դանդաղօրէն կազմուող քաոս մըն է ուղեղս, սաղմնային տակաւին, ծփանուտ ու մութ, մինչ ինծի տրուած ժամանակը կիսուած է արդէն եւ թերեւս ալ հասած իր վախճանին, եթէ նկատի առնենք անակնկալները: Ետեւէ ետեւ քանի մը կեանք անհրաժեշտ էր գոնէ» («Հսկում», Նիկողոս Սարաֆեան, Երեւան, 2012, էջ՝ 88):

Մենութեան իմաստը, արժէքը գտած էր ատենին այս տողերէն եւ հեղինակին հայեցողութիւնը ինչե՜ր փոխած էր իր մէջ.

«Բացարձակապէս միակ եղած ատենդ է, որինքզինքիդ հետ գլուխ գլխի կը մնաս, դուն քեզի ընկերակից կ՚ըլլաս ամէն տեսակէտով: Եւ աշխարհի ամէն բանը կը կենդանանայ, քեզի հետ կ՚ապրի, եւ ամէն բանի ապրիլը կը զգաս, կը տեսնաս՝ էնթանս կերպով, սկսելով ոտքիդ տակի քարէն մինչեւ ծովի թռչունը, դաշտի միջատը, պարտէզիդ խոտը» («Մրջիւններու վերջալոյսը», Զաւէն Պիպէռեան, Իսթանպուլ, 2007, էջ՝ 136):

Կեանքի անտառին մէջ տերեւ առ տերեւ, թուփ առ թուփ, ծառ առ ծառ պտտած էր կարծես հեղինակին հետ ու փորձած բացարձակ ճաշմարտութիւնը գտնել, բայց հեղինակը յուշած էր իրեն.

«Ամէն ճշմարտութիւն կու տայ նոր ճշմարտութեան մը կարօտը» («Վէնսէնի անտառը», Նիկողոս Սարաֆեան, Փարիզ, 1988, էջ՝ 14):

«Ճշմարտութիւն»ը կարծես տեսողութեան սեւեռումը կը կեդրոնացնէ այս հին հատորին վրայ, որուն դեղնած էջերու թերթումէն հաճելի եւ արժէքաւոր բուրմունք մը կը տարածուի, ամբողջ հինգ հատորներու պատումը ասուպի պէս կը սահի մտքին մէջ ու կանգ կ՚առնէ այս փիլիսոփայութեան քով.

«Մարդկային մտքից ոչինչ չքաշենք, ջնջելը վատ բան է: Պէտք է վերափոխել եւ կերպարանափոխել: Մարդու որոշ ունակութիւնները ձգտում են դէպի անծանօթը՝ մտածողութիւնը, անուրջները, աղօթքը: Անծանօթը ովկիանոս է: Ի՞նչ է խիղճը: Անծանօթի կողմնացոյցն է: Մտածողութիւնը, անուրջներն ու աղօթքները մեծ ու խորհրդաւոր ճառագայթումներ են: Յարգենք դրանք: Ո՞ւր են գնում հոգու այդ վեհափառ ճաճանչաւորումները՝ դէպի ստուերը, այսինքն դէպի լոյսը» («Թշուառներ» Վիքթոր Հիւկօ, Բ. հատոր, էջ՝ 227, Ֆրանսերէնէ թարգմանութիւն՝ Վահէ Միքայէլեան, Երեւան, 1987):

Ներաշխարհներու արտայայտութիւններ են գրուածները, ուսանելի, արժէքաւոր, հիմքեր են կեանքը ճանչնալու եւ կարդալէ ետք իւրովի վերլուծելու զանոնք: Կեանքի անվերջ կաճառը կը կազմեն գիրքերը, բուրումնաւէտ պարտէզը նաեւ, ուր իւրաքանչիւր ծաղիկ իր բոյրը ունի, բայց անբաժանելի մասնիկ մըն է ամբողջէն:

Գիրքերը տեղաւորած պահուն աչք կը քթթեն ութ կապոյտ հատորները: Հինգերորդը կը հանէ եւ էջադիրներով նշուած էջերուն միտքերը հերթականութեամբ կարդալէ առաջ՝ «Դար մը առաջուան ծուղակին մէջ նորէն կ՚իյնա՞ն, չե՞ն կարդացած այս հատորները», կը մրթմրթայ ինքնիրեն.

... Եւ Ռուբէնը պատահածէն բան չհասկցած, հիասթափած կ՚որոշէ հեռանալ պատմական Հայաստանէն, շօշափելիօրէն կը տեսնէ, թէ՝ «Սահմանադրութիւնը աւելի մարդոց փոփոխում էր, քան վարչաձեւի» («Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները» Ե. հատոր «Տարօնէն-Թիֆլիս 1908-1909», Պէյրութ, 1977, էջ՝ 38):

Ապա հրաժեշտ կու տայ վերջին տարիներու այդքան հարազատ հայրենի հողին, լեռներուն, լանջերուն, ծովին..., ինչպէս հիմա՝ տեղահանուածները.

«Նեմրութի բարձր լանջին մեխուած՝ երբ հեռուն, շատ հեռուն կը դիտէի, բայց տեսածս չէի ըմբռներ, իմ երեւակայութիւնը աւելի կը գործէր քան իմ աչքերը, եւ գուցէ ատկէ էր, որ, վաղուց մոռցած Արեգի պատմած «Կիսլանջ»ի հեքիաթը յիշեցի եւ հետս համեմատեցի: Իմ յիշողութիւնը այնքան գրգռուած էր, որ երբ ծովէն այն կողմը եղած Վարագի լեռը կը դիտէի, անոր առաջ փռուած Այգեստանը իր պարտէզներով, տուներով եւ մարդկանցով հայելիի պէս պարզ եւ յստակ կը տեսնէի, թէեւ ան չէր երեւնար: Երեք տարի էր անցած, որ ես թողած էի այդ շրջանը, բայց կարծես անշարժ մնացած էր ու անփոփոխ, եւ միայն ես էի այնտեղ շարժողը եւ Իշխանի հետ ճամբայ ելլողը: Երբ Վանի Ծովին կը նայէի, Խորդոմի նաւակը կը յիշէի եւ անոր մէջ ինքզինքս եւ ընկերներս: Երբ Եղերով, Արտոս, Սինագըռ եւ այլ գագաթները կը դիտէի, Խուդոն եւ իր երգերը կը յիշէի, Ռշտունեաց լեռները իրենց առասպելներով կը տեսնէի:

«Անցեալի այդ վերյիշումները աւելի ուժեղ, աւելի յստակ կ՚երեւային ինծի Նեմրութի լանջին, քան տեսած պատկերները: Չէ՞ որ ողջ տարի մը իր չորս եղանակով ես չափչփած էի Տաւրոսի այդ հատուածի հովիտներն ու գագաթները: Անոնց մէջ քաշած օրերս այնքան հզօր եւ տպաւորիչ էին, որ ներկան մոռցնել կու տային» («Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները» Ե. հատոր «Տարօնէն-Թիֆլիս 1908-1909», Պէյրութ, 1977, էջ՝ 91):

Ա­ՆԻ ԲՐԴՈ­ՅԵԱՆ-ՂԱ­ԶԱ­ՐԵԱՆ

Երեւան