ԲԵՆԻԱՄԻՆ ՆՈՒՐԻԿԵԱՆԻ ԶԳԱՅՈՒՆ ԱՇԽԱՐՀԸ ԻՐ 130-ԱՄԵԱԿԻ ԱՌԹԻՒ՝ ՎԵՐՅՈՒՇ ԵՒ ԱՐԺԵՒՈՐՈՒՄ

Կորուսեալ ծննդավայր Խարբերդի Հիւսէյնիկ գիւղի պատկերները ապրեցնելով իր գրականութեան մէջ՝ գրող Բենիամին Նուրիկեանը նոր ընկալումներ բերած է կարօտի գրականութիւն:

Մեր գրականութիւնը առհասարակ, ափեափ լեցուած է կարօտով, բայց կան գրողներ, որոնք մասնայատուկ վրձնահարուածներով «ներկած են կարօտի կտաւը» եւ ատոնցմէ մին ինքն է՝ Բենիկամին Նուրիկեան:

Այսօր, հայ կորսուող գիւղի տխուր պատկերները մեր աչքին առջեւ են, եւ վախ կայ, որ հայկական գիւղը հիմա ալ կարօտ եւ գրականութիւն դառնալու դառն ճանապարհին է: Գրողներն են, որ իրենց գործերու մէջ միշտ վառ պահած են ծննդավայրը վերագտնելու ճանապարհի լոյսը, բայց աւաղ, այդ լոյսը եղած է միայն գրականութեան մէջ: Պատերազմները, տեղահանութիւնները, աւերը, հայրենազրկումը յաջորդած են մէկը միւսին, եւ հայը, գաղթելով հայրենիքէն, միշտ ապրած է հայրենիքը կրկին տեսնելու յոյսով: Բենիամին Նուրիկեան կը գրէ.

«-Արդեօք օր մը պիտի տեսնե՞նք Հայաստանը, իրական Հայաստանը:

-Պատերազմէն յետոյ, երբ դուռերը բացուին մեր երկրին, ու մեր հողերը լայննան… Պատերազմէ՛ն յետոյ…»

Պատերազմը սակայն չ՚աւարտիր եւ հողերը բնաւ ալ չեն լայննար… Ինչպէս մեր գրականութեան մէջ, այնպէս ալ՝ իրականութեան մէջ երբեք չաւարտեցաւ պատերազմը:

70, 80, 90, 100 տարի առաջ հայ գրողի մը գրած նիւթերը կը վերապրինք այսօր: Հայը կրկին գաղթական է իր հայրենիքէն:

1913 թուականին Բենիամին Նուրիկեան իր ծննդավայրէն պոկուած եւ մեկնած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ՝ երազներ իրականացնելու յոյսով, եւ մնացած է յաւերժ կարօտը իր իղձերուն մէջ պտտող պատկերներուն:

104 տարի ապրած է Բենիամին Նուրիկեան: Մէկդարեայ իր իմաստութիւնը ան փոխանցած է նոր սերունդին՝ քսան տարի շարունակ խմբագրելով սփիւռքահայ մամուլի կարեւոր անուններէն մին՝ «Նոր Գիր»ը, որ հեռաւոր Ամերիկայի ափերուն գիրն ու հայ գրողը սիրցնելու նպատակ ունէր:

Այս տարի կը լրանայ Բենիամին Նուրիկեանի 130-ամեակը:

Բենիամին Նուրիկեան ծնած է Խարբերդի Հիւսէյնիկ գիւղը։ Յաճախած է Խարբերդի Կեդրոնական վարժարանը, աշակերտելով իր ժամանակի մեծ գրող եւ մանկավարժ, հասարակական գործիչ Թլկատինցիի (Յովհաննէս Յարութիւնեան)։

1913 թուականին, մեկնելով ԱՄՆ, Բենիամին Նուրիկեան կը հետեւի Նիւ Եորքի Քոլումպիա համալսարանի գրական-պատմագիտական ճիւղերուն։ Ստացած է «Պսակաւոր արուեստից» (1920) եւ «Մագիստրոս արուեստից» (1921) կոչումները։ Նուրիկեան ունեցած է գրական բեղուն վաստակ, նախ աշխատակցած է սփիւռքահայ պարբերականներուն, յետոյ գրած է սկիզբը՝ բանաստեղծութիւններ, որմէ ետք՝ միշտ պատմուածքներ, ուղեգրութիւններ եւ այլն։

Նուրիկեան ստորագրած է նաեւ Բ․ Յոյսունի գրչանունով:

«Նոր գիր» հանդէսը ան հիմնած է 1936 թուականին՝ սփիւռքահայ արձակագիր եւ խմբագիր Անդրանիկ Անդրէասեանի հետ։ Գրականութեան եւ արուեստի ամսագիր էր «Նոր Գիր»ը, 1939 թուականէն՝ եռամսեայ հանդէս, որ լոյս տեսած է բաւական երկար՝ 1936-1954 թուականներուն, Նիւ Եորքի մէջ։ Խմբագիրներու ջանքերով հանդէսին մէջ գրեթէ քսան տարի ներկայացուցած է հայ գրականութիւնն ու արուեստը, տպագրուած՝ Հայաստանի եւ սփիւռքի գրողներու ստեղծագործութիւններէն։ Ունեցած է տեսական ուսումնասիրութիւններու բաժին։ Առանձին համարներ նուիրած է Կոմիտասին, Յակոբ Օշականին, նկարիչ Սարգիս Խաչատուրեանին։ Հանդէսը թարգմանաբար ներկայացուցած է նաեւ էջեր համաշխարհային գրականութենէն։

Բենիամին Նուրիկեան պատմուածքներու իր առաջին հատորը հրատարակած է խմբագիր եղած տարիներուն՝ 1937 թուականին: «Այգեկութք» գեղեցիկ խորագրով վերնագրած է իր առաջին գիրքը:

1958 թուականին, Երեւանի մէջ, պետական հրատարակչութեամբ լոյս կը տեսնէ երկրորդ հատորը՝ «Պանդուխտ հոգիներ», իսկ 1978 թուականին՝ դարձեալ Երեւանի մէջ, «Սովետական գրող» հրատարակչատան կողմէ՝ «Կարօտ հայրենի» հատորը, հինգ ստորաբաժանումներով («Հայրենաբաղձ գրողը պանդխտութեան ճամբուն վրայ», «Ծաղիկներու աշխարհը», «Գիւղէն սփիւռք», «Գալիֆորնիա» եւ «Գրական դէմքեր»)։

Իր պատմուածքներուն մէջ Նուրիկեան ստեղծած է գունեղ ու տպաւորիչ կերպարներու ամբողջ շարք մը։

Նուրիկեան կազմած ու խմբագրած է «Թլկատինցին եւ իր գործը» (1927) գիրքը։ Անտիպ կը մնան «Արիւնող սրտեր» անունին տակ խմբուած իր գրական եւ խմբագրական կարգ մը էջերը։

Գրողը, հակառակ փոքր տարիքէն Ամերիկա հաստատուած ըլլալուն, ստեղծագործութիւններուն հիմնական նիւթ դարձուցած է հայրենի երկիրը, հեռուն մնացած իր գիւղը, աշխատաւոր մարդը՝ իր մռայլ ու դառն առօրեայով։ Յաճախ նաեւ ինքնակենսագրական բնոյթ կրած են իր պատումները, ինչպէս շատ մը գրողներու պարագային: Ակնյայտ է, որ ան հետեւած է իր ուսուցիչ Թլկատինցիի, որ սաներուն կը յորդորէր զգուշանալ «աւելորդ, ծանր բառերէ, մանաւանդ անպէտ ածականներէ, որոնք նախադասութիւնը կը բեռնաւորեն եւ գրութեան մը շինուածքն ու միտքը կը խախտեն, նոյնիսկ կը փլցնեն ալ»: Թլկատինցին իր սաներուն խորհուրդ կու տար նաեւ սեփական ոճը աճեցնել՝ «...պայմանաւ որ պարզութեան ցանկապատէն» երբեք դուրս չգան. «Մի՛ մոռնաք գաւառին աղն ու պղպեղը խառնել ձեր գրուածքին, եւ այնպէս մը գրել, որ կարդացողը համ առնէ...» :

Այդպէս ալ իր ստեղծագործական կեանքին մէջ շարժած է Նուրիկեան՝ գաւառին համն ու հոտը միշտ սուր պահելով գրուածքներուն մէջ: Այդ խրատները ան կիրառած է նաեւ իբրեւ «Նոր Գիր» հանդէսի խմբագիր եւ աշխատակից: Կաթիլ մը իւղ Ս. Մեսրոպէն պատմուածքը առաջին անգամ տպուած է 1948 թուականին՝ «Նոր Գիր»ի մէջ:

ԿԱԹԻԼ ՄԸ ԻՒՂ Ս. ՄԵՍՐՈՊԷՆ

ԲԵՆԻԱՄԻՆ ՆՈՒՐԻԿԵԱՆ

Գեղացի տղայ մըն է, պեխերը հազիւ մրոտած: Հայրենի գեղը ծրարած իր սրտին մէջ՝ քառսուն օր ճամբորդելով՝ եկեր հասեր է ահա մինչեւ դուռները Ամերիկայի - իր երազած աշխարհին: Ծովի երկար ու ալեկոծ ճամբուն վրայ՝ հիւանդացեր է քիչ մը, եւ այդ դուռներուն առջեւ իսկ վար դրեր են զինք, լման ութն օր պահելով հիւանդանոցի մը ճերմակ առիքին տակ, Նիւ Եորքի Նաւահանգիստը, Էլիս Այլէնտ կղզիին վրայ: Եւ հիմա, երկու օրէ ի վեր կը սպասէ հոդ, ներգաղթի շէնքին մէկ անկիւնը: Սպասման սրահ մըն է տեղը, ուր խճողուած են հարիւրաւոր գաղթականներ: Բոլորն ալ կը սպասեն մուտքի քննութեան որ կրնայ զիրենք ընդունիլ Ամերիկայէն ներս. կամ, եթէ չար է բախտերնին, ետ ճամբել՝ առանց փողի, առանց թմբուկի - կոտրած սիրտերով ու խորտակուած յոյսերով: Այս բազմութեան մէկ մասնիկն է Արմէն: Բայց ինչ բազմութիւն - կատարեալ Բաբելոն մը, որուն կենդանի բեկորները կու գան աշխարհի չորս կողմերէն, եւ ուր քիչեր միայն կը հասկնան զիրար: Ամերիկա ընդունուելու հոգը եւ սպասումին հասարակաց ծանրութիւնը իրարու քով բերեր է զանոնք եւ մեր Արմէնն իսկ եղբայրացուցեր է իտալացիի մը, որ սեւ ու երկար պեխեր ունի, ածխագոյն եւ կրակոտ աչքեր եւ շունչ մը որ սխտոր կը բուրէ. եւ կամ՝ լեհացիի մը, որուն կապոյտ աչքերը կը լողան գիրուկ կապիճներու մէջէն, կարմրուկ երեսի մը վրայ: Բոլորն ալ թառած են իրենց ծրարներուն կամ պայուսակներուն գագաթը: Կը խօսին իրարու հետ, պատահաբար, եթէ նոյն ազգէն են կամ նոյն երկրէն, եւ իրարու կը նային զարմանքով մը, որուն ետեւ հարցում մը կը գալարուի - արդեօք ո՞ր ազգէն, ո՞ր երկրէն կու գայ սա տղան, կամ սա մարդը - եւ ինչո՞ւ, ինչո՞ւ: Դիմացի պատին փակցուած ժամացոյցը վայրկեաններն ու ժամերը կը տաշէ անօրինակ ծուլութեամբ մը որ սիրտ կը հատցնէ: Արմէն կը զգայ իր գեղացիի հոգիին ծալքը, թէ ժամանակը միշտ ալ միեւնոյն թափով, միեւնոյն արագութեամբ չի շարժիր ամէն տեղ ու ամէն պահ: Որքան կամաց կ՚երթայ հիմա, եւ որքան ծանր են սլաքները երբ անձկագին սպասում մըն է զոր կ՚ապրի մարդ, անծանօթ ափերու վրայ: Իսկ որքան արագ կը փախին վայրկեանները, նոյն իսկ ժամերը, երբ քաղցր են ապրուած պահերը, մանկութեան պահերուն նման:

Եւ պայուսակին վրայ նստած՝ կը սպասէ Արմէն: Լման ցորեկ մը եւ գիշեր մը անցեր են արդէն, միեւնոյն սպասումովը որ սիրտ կը մաշեցնէ ու կարծես չունի վերջ ու վախճան: Ըսած են իրեն թէ յաջորդ առտուն իրն է կարգը քննութեան: Եւ ասիկա վերջին գիշերն է: Նստած տեղը կ՚ուզէ փակել աչքերը քունի մը հանգիստին ի խնդիր. բայց քունը հեռու կը փախի աչքերէն, մինչ ուրիշներ կը քնանան իր շուրջը. կը քնանան - խըռ խըռ, սղոցելով գիշերուան ժամերը եւ զանոնք մէկդի նետելով:

Լուռ է սրահը. մէկ անկիւնը, դրան մօտերը, էլեքտրական լամբար մը կը վառի անթարթ:

Դուրսէն կը լսուի հովին ու անձրեւին խեղդուած ձայնը, որ կը փշրուի գոց պատուհաններուն դէմ ու կը մաղուի մութ ջուրերուն վրայ: Եւ կը լսուի կոտրուած սուլոցը նաւերուն որ կը սողան մօտակայ ջուրերուն վրայ: Երբեմն՝ սուր ու կտրուկ է այդ սուլոցը, երբեմն ալ՝ երկար ու պաղատագին: Եւ պահ մը իր դրացիները մոռցած, մոռցած իր նստած տեղն իսկ, կը մտածէ Արմէն: Կարօտին ալիքն է որ կ՚ուսի, կը բարձրանայ կուրծքին տակ, հայրենի տան կարօտին, որ կը կոտտայ, քառասուն օրէ ի վեր: Աչքերը գոց՝ կը տեսնէ ահա Պապան, իր հայրը, որ արցունքը զսպած՝ կը խօսի իրեն, հանդարտ բայց ամուր ձայնով մը

-Գնա՛, դուն մարդ կ՚ըլլաս Ամերիկայի մէջ:

Յետոյ կը տեսնէ պզտիկ եղբայրը, Յակոբը, որ զինք կը համբուրէ ու կ՚արտասուէ անձայն: Եւ վերջապէս կը տեսնէ մայրը, որ լացեր է գիշերն ամբողջ եւ հիմա հազիւ կը մրմնջէ։

Ո՞ւր կը թռիս, ո՞ւր կ՚երթաս թեւիս տակէն, ձագուկս, ո՞ւր:

Եւ մայրը նուաղած կ՚իյնայ թեւերուն վրայ ազգականներուն որ իր քովն են, արցունքոտ աչքերով:

Արմէնին աչքերը գոց են դեռ: Կը տեսնէ մայրը որ կը հեռանայ, ազգականներու թեւն ինկած, եւ կսկիծէն ինք իր վրայ կքած, ծալլուած գրեթէ.

-Ո՞ւր, ձագուկս, ո՞ւր:

Կուտակուած արցունքը կը քամուի գոց կոպերուն արանքէն...:

Կարօտին ալիքը կ՚իջնէ, կը հանդարտի կամաց կամաց: Անկիւնի լամբարը, դրան մօտէն, նոր երկրի մը մէջ, նոր ու թերեւս արեւոտ օրերու խոստումովը կը դողայ: Ժամացոյցին սլաքները քանի մը անգամ կ՚ընեն իրենց շրջանը, եւ ահա կը բացուի առաւօտը, բարի մօր մը աչքերուն պէս:

Նախաճաշի զանգակը կը հնչէ: Գաղթականներու Բաբելոնը կը վխտայ: Որչափ անուշ է բուրումը եռացող սուրճին եւ հացի թարմ գնտիկներուն որ դիզուած են երկար սեղաններուն վրայ, տեղ-տեղ, եւ որչափ հրապուրիչ է տեսքը նոր տապկուած հաւկիթներուն, որոնց դեղնուցները, ոսկեղէն փոքրիկ կղզիներու նման, կլորուեր նստեր են փոքրիկ լիճերու ճերմակուցին մէջտեղը, խոշոր պնակներու վրայ: Դգալի, պատառաքաղի ձայներ կը զնգան ճաշարանին մէկ ծայրէն միւսը: Ախորժակները-գաղթականի ախորժակներ - սուր են ու անկուշտ: Կէս ժամ կ՚անցնի: Պնակները սրբուեր են արդէն եւ գաւաթները պարպուեր: Գաղթականներու բազմութիւնը գացեր լեցուցեր է նորէն՝ սպասման սրահը: Ժամ մը յետոյ՝ Արմէն, պայուսակը ձեռքը, կանգնած է քննիչ պաշտօնեային առջեւ, ընդարձակ գրասենեակի մը մէջ: Լուրջ է դէմքը քննիչին. երես մը, որ կարծես քանդակ մըն է քարեղէն - պաղ ու անժպիտ աչքերով: Պաղ է դէմքը հայ թարգմանին ալ, որ կանգնած է գրասեղանին մօտ: Տաք է միայն նայուածքը Արմէնի եղբօր, որ քիչ մը անդին, սենեակին պատին տակ կանգնած՝ իրեն կը սպասէ անհամբեր կարօտով, եւ կը խօսի կարծես, իր աչքերուն լեզուովը, որ պզտիկ եղբայր մը միայն կը հասկնայ։

-Մի՛ վախնար, Արմէն, հոս եմ ես, քեզի հետ: Մի՛ վախնար:

Արմէն ակնթարթ մը կը մոռնայ քննիչն ու թարգմանը եւ իր ամբողջ հոգիովը կը փաթթուի իր եղբօր նայուածքին, որ ջերմութիւն է ամբողջ, սիրոյ եւ կարօտի ջերմութիւն: Այն այն եղբայրն է, իրմէն քիչ մը մեծ տարիքով, որ կանչեր է զինք Ամերիկա։

-Հոս եկուր, հոս աւելի բարձր դպրոցներ կան: Հոս եկո՛ւր:

Եւ Արմէն վազեր եկեր է ահա:

Քննիչ պաշտօնեան՝ իրարու ետեւէ՝ կը հարցնէ գեղացի տղուն անունը, տարիքը, ծնած տեղը, եւ վերջապէս.

-Ինչո՞ւ կու գաս Ամերիկա:

-Դպրոց կ՚ուզեմ երթալ, դպրոց...: Պզտիկ, հազիւ նշմարելի ժպիտ մը կամաց կամաց կը ճեղքէ սառոյցը քննիչի դէմքին, աչքերէն սկսելով ու տարածուելով ալիք-ալիք: Թարգմանին երեսն ալ կը տաքնայ քիչ մը եւ կը շողայ թեթեւ ժպիտով մը:

-Բայց ինչպէ՞ս պիտի երթաս դպրոց. դրամ ունի՞ս:

-Գրպանս քսանըհինգ տոլար ունիմ միայն: Ու եղբայրս խոստացած է օգնել ինծի:

-Բայց եթէ եղբայրդ չկրնայ օգնել քեզի, ինչպէ՞ս պիտի կրնաս երթալ դպրոց: Արմէնի գունատ երեսը կը տաքնայ յանկարծ ու կը կարմրի: Սիրտը կը վառի անօրինակ բոցով մը. կաթիլ մը իւղ ինկած է հոն կարծես, կաթիլ մը օրհնուած իւղ իր հայրենի սիրական սուրբէն, Մեսրոպէն. եւ ամբողջ կորովը կտրած, աչքերը կը վերցնէ ու մեղմ բայց հաստատ ձայնով մը կը պատասխանէ լեզուովը սուրբ Մեսրոպին.

-Ես Հայ եմ, տէր իմ, ես կը սիրեմ կրթութիւնը, ու չեմ վախնար աշխատանքէ: Եթէ պէտք ըլլայ՝ թէ՛ կ՚աշխատիմ եւ թէ՛ դպրոց կ՚երթամ: Ես դրամին համար չեմ գար Ամերիկա: Դպրոց երթալ կ՚ուզեմ ես. Դպրո՛ց, դպրո՛ց:

Հայերէն բառերու արձագանգը հազիւ մարած է սենեակին անկիւններէն եւ թարգմանութիւնը հազիւ աւարտած: Հրաշքով մը կարծես՝ քննիչին դէմքին սառոյցը հալեր է բոլորովին՝ հայրական բարի ջերմութեան մը ներքնաբուխ հոսանքէն եւ աչքերը կը ճառագայթեն.

-Շա՛տ լաւ, տղաս, շա՛տ լաւ: Տուն գնա եղբօրդ հետ: Եւ բարի յաջողութիւն քեզի:

Ու Արմէն, եղբօրը ձեռքը բռնած, ժպիտը աչքերուն եւ ամբողջ արեւ մը սրտին՝ ազատ քայլերով ներս կը մտնէ Ամերիկայի շեմքէն: Աշնան օր մըն է: Ցուրտ մշուշ մը պատանքեր է Նիւ Եորքի ծովափը, եւ բարակ, շատ բարակ անձրեւ մը կը մաղուի: Երբ ոտքը կը դնէ մեծ քաղաքին կարծր գետնին վրայ՝ Արմէն կը զգայ թէ իր տղու հոգիին, իր պանդուխտ հոգիին մէջ կը վառի դեռ կաթիլ մը իւղը իր հայրենի սուրբէն, Ս. Մեսրոպէն: Կաթիլ մը իւղ որ հատնում չունի եւ որուն լոյսը ստուեր չի ձգեր: Կաթիլ մը իւղ Ս. Մեսրոպէն...:

ԱՐԽԻՒԸ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԷՋ

Բենիամին Նուրիկեան այն բախտաւոր սփիւռքահայ գրողներէն է, որոնք առանձնակի դրական վերաբերմունքի արժանացած են Հայաստանի մէջ: Նախ Խորհրդային Միութեան տարիներուն տպուած են իր գործերը, ապա Եղիշէ Չարենց գրականութեան եւ արուեստի թանգարանն ալ միշտ կապ պահած է գրողին հետ՝ արժեւորելով եւ կարեւորելով անոր դերը հայ գրականութեան մէջ: Բենիամին Նուրիկեանի արխիւը Նիւ Եորքէն իր գործընկերներու ջանքերով հասած է Եղիշէ Չարենց գրականութեան եւ արուեստի թանգարան: Արխիւին մէջ կը պահուին Խարբերդի՝ Սուրբ Յակոբ վարժարանի մէջ ուսանած տարիներու իր տետրերը, յետագայ տարիներուն գրած գործերը, ստացած եւ ղրկած նամակները, Թլկատինցիի աշակերտ եղած տարիներուն դպրոցական թերթի օրինակներ, որոնք հազուագիւտ պահպանուած նմոյշներ են: Դպրոցական այդ թերթի խմբագիրը ինք՝ Նուրիկեան եւ Թլկատինցին եղած են, ուստի կարելի է ենթադրել, թէ ի՛նչ գանձեր են այդ նմոյշները, որոնք այսօր կը պահուին Հայաստանի իր արխիւին մէջ: Նուրիկեան նաեւ ինք ԱՄՆ-էն որոշ նիւթեր ղրկած է Հայաստան, հայրենիք 1969 թուականին այցի ժամանակ շատ բաներ անձամբ տարած է թանգարան, իսկ հիմնականը փոստային ճանապարհով ղրկած է նիւթերը: Իր 130-ամեակի առթիւ կ՚արժէ, որ ուսումնասիրողներ կրկին թերթեն այդ էջերը եւ Նուրիկեանէն ուշագրաւ նիւթեր ներկայացնեն գրասէրներուն:

ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ

Երեւան