ՉԱՐԻ ԵՒ ԲԱՐԻԻ ՀԱԿԱԴՐՈՒԹԻՒՆԸ

Մարդ արարածը իր գոյութեան սկիզբէն մինչեւ այսօր զգացած, ինչպէս նաեւ ըմբռնած է անտեսանելի, սակայն, միեւնոյն ժամանակ անժխտելի ուժի կամ ուժերու գոյութիւնը եւ զայն կոչած է Աստուած կամ աստուածներ եւ այդ ըմբռնումին շուրջ ձեւաւորած է իր հաւատալիքները՝ ստեղծելով հոգեւոր, ինչպէս նաեւ մշակութային ինքնութիւն մը: Մարդկութեան կողմէ անտեսանելիին փնտռտուքը երկար ու բարդ քննութեան մը արդիւնքն է, որուն մէջ մեծ դեր ունի վախն ու անորոշութիւնը. վախ՝ մահուան ու հիւանդութեան, վախ՝ աղէտներու հանդէպ, որուն առթած անորոշութիւնը մղած է մարդը պաշտպանութեան փնտռտուքի: 

Ինչքան ալ ցաւալի ըլլայ, որոշ փիլիսոփաներ կը հաւատան, որ իրականութեան մէջ կրօնը վախի վրայ հաստատուած համակարգ մըն է, որովհետեւ մարդ սկսած է աստուածները պաշտել ո՛չ լոկ վախէ առաջնորդուելով եւ եթէ ուսումնասիրենք մերօրեայ կրօնները, պիտի տեսնենք գոյութիւնը այդ վախի՝ որ շատ յաճախ մեղքի ու անդենական գեհենի տեսքով կը շարունակէ գոյութիւն ունենալ: Շատեր նոյնիսկ հաւատքը կ՚ընդունին որպէս վախին բարեփոխուած մէկ տարբերակը: Վախի այլ պատճառ մըն է նաեւ անորոշութիւնը. հնագոյն մարդը փորձած է հասկնալ զինք շրջապատող աշխարհը եւ որոշ անորոշութիւնները. Ինչպէս, փոթորիկը, կայծակը, երկրաշարժը, անձրեւը եւ այդ մէկը կրցած են բացատրել լոկ մարդկային ուժէն աւելի վեր գտնուող ուժի մը գոյութեամբ. երբ անոնք մարդու հսկողութենէն վեր են՝ կը նշանակէ այլ ուժի մը հսկողութեան տակ կը գտնուին: 

Այդ իսկ պատճառով մարդը սկսաւ ստեղծել աստուածներ բոլոր այն երեւոյթներուն մասին՝ որոնք կը կարծէր վեր է իր հսկողութենէն՝ հաւատալով, որ այդ անտեսանելի ուժերուն ձեռքը կը գտնուի մարդուն ճակատագիրը եւ հետեւաբար պաշտամունքը անոնց բարեխօսութիւնը խնդրել կը նշանակէր. պաշտամունքը աստուածներու հանդէպ սիրոյ արտայայտութիւն մը չէր, այլ սեփական մարդկային կեանքը աղէտներէ զերծ պահելու փափաքի մը արտայայտութիւնն էր, որուն մէջ մեծապէս առկայ էր վախը: 

Այս ընթացքին է, որ մարդիկ սկսան լրջօրէն մտածել անտեսանելի ուժերու գոյութեան մասին եւ այդ միջոցին է, որ ի յայտ եկաւ բարի ու չար հասկացողութիւնը. շատեր չարը բացատրեցին որպէս աստուածներու բարկութիւն, իսկ ուրիշներ այդ մէկը տեսան մարդու անարդարութեան ու չարամտութեան մէջ եւ այդպէս ժամանակի ընթացքին այնպէս, ինչպէս կրօնն ու պաշտամունքը, նոյնպէս զարգացաւ չար ու բարի հասկացողութիւնը: 

Նկատի ունենալով, որ այս բոլորը մարդկային միտքի ծնունդ ու պրպտումի արդիւնք էին, միշտ ալ գոյութիւն ունէր, ունի եւ պիտի ունենայ անորոշութիւնն ու հակասութիւնը։ Եւ մեծագոյն հակասութիւններէն մէկը, որ գոյութիւն ունի, չարի գոյութեան հարցն է. շատեր չարը որպէս գոյութիւն չեն ուզեր ընդունիլ, այլ այդ մէկը կը բացատրեն որպէս բարիի բացակայութիւն. բացատրենք այսպէս: Այսօր մութ սենեակ մը լուսաւորելու համար դուն լոյս կը մօտեցնես, սակայն, սենեակը դարձեալ մութ ընելու համար բան մը չես ըներ, այլ պարզապէս լոյսը կը հեռացնես սենեակէն. այս տեսակէտին կողմնակից է, օրինակ, եկեղեցւոյ մեծագոյն հայերէն Ս. Օգոստինոս, որ իր «Աստուծոյ քաղաքը» աշխատութեան մէջ կ՚ըսէ. «չարը ո՛չ թէ էութիւն է կամ ուժ, այլ պարզապէս բարիին խեղաթիւրումն ու բացակայութիւնն է»: Անշուշտ, այս տեսակէտին հակառակողներ շատ էին. որոշ խումբ մը կը հաւատար, թէ չարը հաւասար ուժ է՝ ինչպէս բարին։ Եթէ ուսումնասիրենք հին հաւատալիքները, այդտեղ անպակաս են չարին ու բարին պայքարը՝ որպէս հակադիր ուժեր: Օրինակ կրնանք վերցնել պարսկական Ահուրա Մազդայի (բարի ուժ) եւ Ահրիամանի (չար ուժ) միջեւ եղած պայքարը: 

Անշուշտ, այս բոլոր պայքարները իրենց հետեւանքը ունեցած են նաեւ մեր հաւատալիքին մէջ. մինչեւ օրս եկեղեցին յստակ կեցուածք մը չունի չարի ու բարիի նկատմամբ եւ այդ մէկը ձգուած է անձերու համոզումին։ Մեր՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ մէջ այս տարբերութեան յստակ երեսակը գիտնալու համար բաւարար է կարդալ Տէրունական աղօթքը. անոնք որոնք կ՚ընդունին, որ չարը գոյութիւն մը չէ, այլ լոկ բացակայութիւնն է լոյսին, Տէրունական աղօթքին մէջ կ՚ըսեն. «այլ փրկեա՛ զմեզ ի չարէ», ըսել ուզելով, որ մեզ չարութիւններէն հեռու պահէ. իսկ անոնք որոնք չարը կ՚ընդունին որպէս ուժ ու գոյութիւն, կ՚ըսեն «այլ փրկեա՛ զմեզ ի չարէն», այս պարագային «չարէն»ը ընդունելով գոյութիւն՝ որ կրնայ վտանգել մարդկային բարօրութիւնը: 

Նման տարբերութեան մը համար մեր տեսակէտը չենք ուզեր պարզել. մարդ ազատ է ընդունելու եւ հաւատալու այն ճշմարտութեան՝ որ ինք տրամաբանական կը գտնէ. չարը գոյութիւն է թէ ոչ՝ չենք գիտեր, սակայն գիտենք, որ ամէն մարդ իր մէջ ունի չար մը եւ ունի բարի մը. այդ երկու ուժերը ո՛չ թէ միայն երկինքին կամ ամպերու ետին իրարու հետ պայքար կը մղեն, այլ մեր հոգիներուն, մեր խիղճերուն մէջ եւս անվերջ պայքարի մը մէջ են. պէտք է լոկ կեդրոնանալ բարիին վրայ, որովհետեւ բարիին յաղթանակով է, որ մարդ կրնայ խաղաղ կեանք մը ապահովել իր, ինչպէս նաեւ իր շրջապատին հանդէպ: Այսօր կը տեսնենք բազմաթի՜ւ հաւատացեալներ, որոնք լրջօրէն կ՚ուզեն ուսումնասիրել ու գիտնալ չարին գոյութեան առկայութեան եւ կամ չգոյութեան պատասխանը. վստահ եղէք, որ ծարաւի մը մէկ գաւաթ ջուր տալը շատ մեծ արժէք ու օգուտ ունի, քան խորհիլը այնպիսի նիւթերու մասին՝ որոնք մարդու միտքը պղտորելէ բացի այլ արդիւնք ու հետեւանք պիտի չունենան:

ՀԱՐՑ՝ ԱՐՀԵՍՏԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ

Հարցում. Ինչպէ՞ս կը բացատրես բարիին գոյութիւնը:

Պատասխան. Բարին կարելի է բացատրել որպէս ուժ, որ մարդը կը ներկայացնէ որպէս բարոյական էակ, որ կ՚ընտրէ ճիշդը, մաքուրն ու արդարը: Բարիի գոյութիւնը ի յայտ կու գայ մարդկային յարաբերութիւններու ընթացքին, երբ մարդիկ զիրար սիրեն, յարգեն եւ պատասխանատու մօտեցում ունենան միմեանց հանդէպ՝ անկախ ազգութենէ, պատկանելիութենէ, գոյնէ եւ տարիքէ: Բարութիւնը ո՛չ միայն գործողութիւններու մէջ, այլ միտքերուն եւ ցանկութիւններուն մէջ եւս գոյութիւն ունի, որ մեծապէս կը նպաստէ հասարակութեան բարօրութեան:

ՀՐԱՅՐ ՏԱՂԼԵԱՆ

Երեւան