ԿՈՄԻՏԱՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆԻ ԴԻՄՈՒՄԸ ԵՒ ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԵՐԳԵՑՈՂՈՒԹԵԱՆ ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹԵԱՆ ՄԱՐՏԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆԸ

Շատեր կարդացած են Կոմիտաս Վարդապետի Մատթէոս Իզմիրլեան Կաթողիկոսին գրած հրաժարականի դիմումը: Դիմումը ո՛չ թէ եկեղեցականութենէ հրաժարելու դիմում եղած է, այլ՝ միաբանական կեանքէն հեռանալ, երթալու համար Սեւանի մենաստանի մենակեաց դառնալու: Հրաժարականի դիմումը բնականաբար մերժուած է: 

Քիչերն են սակայն, որ կարդացած են, կամ հետաքրքրուած են հրաժարականի դիմումին յաջորդած Կոմիտաս Վարդապետի գրած նամակները, դարձեալ Իզմիրլեան Կաթողիկոսին: Հրաժարականի դիմումը Մեծ Վարդապետը գրած է 5 սեպտեմբեր 1909-ին: Այս դիմումէն մի քանի ամիսներ ետք՝ 11 դեկտեմբեր 1909-ին, 12 յունուար 1910-ին, 10 մայիս 1910-ին գրած է երեք նամակներ, որոնց մէջ մանրամասնօրէն անդրադարձած է Հայ Եկեղեցւոյ երգեցողութեան, յատկապէս պատարագի երգեցողութեան, ներկայացնելով յստակ կէտեր, թէ ինչպէս կարելի է բարելաւել երգեցողութիւնը, հաւատարիմ մնալով մեր՝ հայկական երաժշտութեան: 

Կոմիտաս Վարդապետը իր գրած նամակներուն մէջ կ՚անդրադառնայ դպրապետներուն եւ երգչախումբերու ղեկավարներու քմահաճոյքներուն, թէ ինչպէս կ՚աղաւաղեն երգեցողութիւնը: Կ՚անդրադառնայ նաեւ դպիրներու անվայել կեցուածքին, հնչիւնններուն, երգեցողութեան եւ այլն:

Այս բոլորին մէջ պէտք է ուշադրութիւն դարձնել մէկ գլխաւոր կէտի, որ դժբախտաբար մոռացութեան կը մատնուի կամ կ՚անտեսուի ընդհանրապէս, այն է, որ Կոմիտաս Վարդապետը մահկանացու ըլլալով, անդին, որոշ տաղանդի տէր ըլլալով ու նուիրուած ըլլալով իր ազգին, իր հայրենիքին, իր եկեղեցիին, չէր կրնար յուսահատութեան ու յուսախաբութեան ապրումներ չունենալ, ինչի մասին յաճախ կը նշէ իր նամակներուն մէջ: Մատթէոս Իզմիրլեան Կաթողիկոսին գրած իր հրաժարականի դիմումը, արդարեւ, վերը մեր արձանագրածին ապացոյց է, որով մարդ ըլլալով, երբեմն Կոմիտաս Վարդապետն ալ յուսահատութեան պահեր ապրած է: Բայց այս երեսին վրայ կեդրոնանալ, փորձելով ցեխարձակումներ կատարել առաջին հերթին նոյնինքն Վարդապետին, ապա Եկեղեցւոյ հասցէին, պարզապէս տգիտութիւն ու չարակամութիւն է, որովհետեւ հրաժարականի այդ դիմումին յաջորդող նամակները կու գան յստակ կերպով ապացուցելու մեզի, որ Մեծն Կոմիտասը հակառակ իր ունեցած ծանր ու դժուար ապրումներուն, կը շարունակէր անձնուիրութեամբ իր գործը, իր առաքելութիւնը, ինչ բանը կը տեսնէք իր գրած յաջորդ նամակներուն մէջ, ուր յստակ մարտավարութիւն կը ներկայացնէ Իզմիրլեան Կաթողիկոսին բարելաւելու ու բարեկարգելու համար Հայ Եկեղեցւոյ երգեցողութիւնը, մանաւանդ՝ պատարագը:

Այստեղ յաջորդաբար մեր սիրելի ընթերցողներու ուշադրութեան պիտի յանձնենք Կոմիտաս Վարդապետին թէ՛ հրաժարականի դիմում-նամակը եւ թէ այդ նամակին յաջորդած երեք նամակները, ուղղուած՝ Մատթէոս Իզմիրլեան Կաթողիկոսին: Ընթերցողը այս նամակները կարդալով պիտի համոզուի, որ Մեծ Վարդապետին հրաժարականի դիմումը ո՛չ թէ քմահաճոյքի արդիւնք էր, այլ՝ կրած դժուարութիւններուն արդիւնքով գոյացած պոռթկում, միւս կողմէ ալ, պիտի հասկնայ, որ այդ պոռթկումը թեթեւնալու, թեւեր առնելու առիթ մը եղած են իրեն համար, կարենալ շարունակելու համար իր աշխատանքը:

Նամակները կը ներկայացնենք հաւատարիմ մնալով բնագիրին:

Առաջինը, կը ներկայացնենք Իզմիրլեան Կաթողիկոսին ուղղած նամակը:

1909, 5 սեպտեմբեր, Ս. Էջմիածին

Վեհափառ Հայրապետի Ամենայն Հայոց
Տ.Տ. Մատթէոս Բ.ի
Վեհափա՛ռ Տէր,

Քսան տարի է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբան եմ: Մտել եմ այս հաստատութեանը ծառայելու նպատակով։ Քսան տարուան ընթացքում շրջապատն ինձ թոյլ չէ տուել այն անելու, ինչ կարող էի, որովհետեւ տեսայ միայն որոգայթ եւ ոչ արդարութիւն: Նեարդերս թուլացել են, այլեւս տոկալու ճար ու հնար չունեմ: Որոնում եմ հանգիստ, չեմ գտնում. ծարաւի եմ ազնիւ աշխատանքի, խանգարւում եմ, փափաքում եմ հեռու մնալ, խցել ականջներս՝ չլսելու համար, գոցել աչքերս՝ չտեսնելու համար, կապել ոտքերս՝ չգայթակղուելու համար, սանձել զգացումներս` չվրդովուելու համար, բայց զի՛ մարդ եմ, չեմ կարողանում: Խիղճս մեռնում է, եռանդս պաղում է, կեանքս մաշւում է, եւ միայն վարանանքն է բուն դնում հոգուս ու սրտիս խորքում։

Եթէ հաճոյ է Վեհիդ ինձ չկորցնել, այլ գտնել, արտասուելով աղերսում եմ՝ արձակեցէք ինձ Ս. Էջմիածնայ Միաբանութեան Ուխտից եւ նշանակեցէք Սեւանայ Մենաստանի մենակեաց: Քսան տարին կորցրի, գոնէ մնացած տարիներս շահեցնեմ եւ անդորրութեամբ գրի առնեմ ուսումնասիրութիւններիս պտուղները՝ իբր առաւել կարեւոր ծառայութիւն հայ տառապեալ սուրբ եկեղեցւոյ եւ գիտութեան:

Վեհափառութեանդ ծառայ եւ որդի՝

Կոմիտաս Վարդապետ
միաբան Ս. Էջմիածնի

(«Նամակներ» երկրորդ, լրացուած տպագրութիւն, Երեւան 2007, էջ 74-75):

Իսկ հիմա կը ներկայացնենք միւս երեք նամակները, ըստ ամսաթիւի հերթականութեան:

1909, 11 դեկտեմբեր, Ս. Էջմիածին

Նորին Վեհափառութեան
Տ. Տ. Մատթէոսի Բ.ի Սրբազնագոյն
Հայրապետի Ամենայն Հայոց

Ձեր Վեհափառութեան բարձր հրամանով Հայրապետական դիւանն ուղարկել էր ինձ «Երգեցողութիւնք Ս. Պատարագի, դիւրին մշակմամբ դպրոցական եւ ժողովրդական եկեղեցական քառաձայն խմբերի համար» տետրերն ի քննութիւն (1909, նոյեմբ. 27, համար 515):

Դաշնաւորողը նպատակ է դրել՝

ա. կազմել մի այնպիսի քառաձայն երգեցողութիւն Ս. Պատարագի, որ մատչելի լինի «դպրոցական եւ ժողովրդական քառաձայն խմբերի համար»:

բ. Որքան կարելի է երգեցմունքի տեւողութիւնը կարճէ։

Այս նպատակներն աչքի առաջ ունենալով` շօշափել ենք միայն հիմնական հարցեր՝ եղանակ, տաղաչափութիւն ու դաշնաւորումն:

Ա. եղանակ: Դպրոցական եւ ժողովրդական խմբերի գործը դիւրացնելու համար:

ա. Եղանակների վեհ ոլորակները դարձել են չոր ու ցամաք, մերկ ու լերկ։

բ. Մի շարք եղանակներ նորալուր եղանակներ են մուտք գործել, որոնք ո՛չ միայն ազգային-եկեղեցական հիմք չունեն, այլեւ պարզապէս տիրացուների յեղյեղուկ ու քմահաճոյ երգեցողութեան արդիւնք են:

Ամբողջ Ս. Պատարագի երգեցողութիւնը պէտք է ներկայացնէ մի շարայօդուած միութիւն եւ մի ոճ, ոչ թէ ամենատեսակ եղանակաւորումների ժողովածու:

Բ. Տաղաչափութիւն: Այնպիսի սղումներ են կատարւած, որոնք Հայ տաղաչափութեան անդորր ու վեհ շարժումները ճեղքելով՝ ընդհատում են իրանց թեթեւ եւ լպրծիւն ընթացքով:

Վանկերի սղումն կատարւում է հայ եկեղեցական երգեցողութեան մէջ միայն որոշ տեղերում եւ այն՝ նախադասութեան սկզբներին. բառերի կէսին՝ եւ ո՛չ մի ժամանակ։ Իսկ վանկաչափութեան օրէնքները միանգամայն խանգարուած են։

Գ. Դաշնաւորումն: Դաշնաւորել է Մակար Եկմալեանի ազդեցութեան տակ եւ այն խիստ անշնորհք կերպով։ Դաշնաւորութեան զանցառութիւնները եւ ո՛չ մի կերպ չեն արդարանում ո՛չ արեւմտեան եւ ո՛չ իսկ արեւելեան երաժշտութեան օրէնքներով, մանաւանդ հոգեւոր երաժշտութեան համար։

Համանուն կիսոլորտների ընթացն օտարոտի է մեր երաժշտութեան համար, դաշնաւորման շարայարութիւններն անյարիր:

Դաշնակների ընտրութիւնն արուած է անխնամ կերպով. ներկայացնում են ո՛չ թէ մտացի շաղկապ, այլ դաշնակների արուեստական կցումն:

Որ արեւելեան է, դեռ չէ նշանակում, իբր թէ կանոնից ու օրէնքից զուրկ բան, եւ կամ թէ իբր զանցառութիւնն արեւելեան եղանակներին է յատուկ. դեռ չյիշենք եւ այս, որ մեր եղանակները ո՛չ արեւելեան եւ ո՛չ արեւմտեան են բացառապէս։ Ո՛չ. հէնց շատ կանոնաւոր են որպէս արեւելեան, նոյնպէս եւ մեր եղանակները: Պէտք է որոնել եւ գտնել նորան յատուկ օրէնքները եւ ո՛չ թէ մուրացածոյ օրէնքներով չափել-ձեւել։ Սեւ կտորին կարմիր կարկատան չեն ձգի, որքան էլ վերջինն արժէքաւոր լինի:

Առհասարակ չպէտք է արտօնել մի գրուածք, ով ուզում է դաշնաւորած լինի, առանց նախապէս ենթարկելու մի մասնագէտ ժողովի մանրազնին քննութեան. թէ չէ, մենք կ՚ունենանք եկեղեցական եղանակների մի այնպիսի խառնաշփոթութիւն (առանց այն էլ տակն ու վրայ է եղել մեր հոգեւոր երաժշտութիւնը), որի առաջն առնելն անհնարին կլինի:

Բոլոր գրուածքները պէտք է պատմական ազգային քննադատութեան բովիցն անցած լինեն եւ ոչ անհատական, եթէ, իհարկէ, մեր նպատակն է անաղարտ պահել մերը: Մեր նախնի շարականագէտները, երաժիշտները, առանց բացառութեան, մշակել են մի ինքնուրոյն, ազգային եկեղեցական երաժշտութեան ոճ, որին անխափան հետեւել, զարգացրել են եւ տուել մեզ՝ յետնորդներիս, մի կուռ ամբողջութիւն, որ մերն է. պէտք է հետեւինք եւ մենք նոցա օրինակին:

Իւրաքանչիւր ազգի երաժշտութիւնը բխում է իր մայրենի լեզուի չորս անբաժան յատկութիւններից` ամանակ, ելեւէջ, հնչիւն եւ ոգի. սոքա են պատկերացնում մտքի եւ զգացմունքի աշխարհները: Մինչեւ որ չուսումնասիրենք վերյիշած չորս հիմնական յատկութիւնները մանրակրկիտ կերպով, մինչեւ որ նոցա օրէնքները չպարզենք ու մարզենք, չենք կարող կատարեալ դաշնաւորումն անել որեւէ մի հոգեւոր կամ աշխարհիկ երգի։

Այս բոլորը մատուցանելով Ձերդ Վեհափառութեան՝ մատչեմ ի համբոյր

Հայրապետական Աջոյ, խոնարհ ծառայ եւ որդի՝

Կոմիտաս Վարդապետ

(«Նամակներ» երկրորդ, լրացուած տպագրութիւն, Երեւան 2007, էջ 75-78):

***

1910, 12 յունուար, Ս. Էջմիածին

Ձերդ Վեհափառութեան բանաւոր բարձր հրամանի համաձայն ներկայացնում եմ հետեւեալներն ի բարեհայեցողութեան.

Ա. Վերջին 20-30 տարիները պատկերացնում են մեր հոգեւոր երաժշտութեան աստիճանական անկումը ընդհանուր հայ եկեղեցիներում: Ընկնում են եւ անյայտանում իսկական հայ հոգեւոր երաժշտութեան ստեղծագործութիւնները՝ շարականները, եւ տեղի տալիս պատարագի երգեցողութեանց:

Պատարագի երգերն դրեթէ անխտիր օտարամուտ եւ անճաշակ եղանակներ են. Տաճկաստանում՝ տաճիկ-արաբ-յոյն, Պարսկաստանում պարսիկ-արաբ, Ռուսաստանում՝ եւրոպական, մասնաւորապէս՝ ռուսական, մայր երկրում՝ այս բոլորի գումարը, իսկ գաղթավայրերում, բացի Հին Ջուղայէն, աներեւակայելի այլանդակութիւն, այսինքն ամէն տեսակ անշնորհք երաժշտութիւն եւ ոչ մի ընդհանուր աղբիւր կամ ոճ երգերու։

Ազգային ճաշակն օտարացած ու խորթացած, աւելին կասենք, ծաղրի առարկայ դարձած՝ յանձին տգէտ եւ անձնապաստան դպրապետների, որոնք չգիտեն իրանցը, չեն էլ ուզում որոնել, սովորել եւ արհամարհելով ամէն ինչ՝ բերում են իբր գեղեցիկ, ընտիր, բայց իրօք կործանարար երաժշտութիւն: Ուստի եւ զարմանալի չէ այն ամայութիւնը, որ տիրում է հոգեւոր երաժշտութեան մէջ:

Եթէ դիտենք մեր պատարագի երգեցողութիւնն ուշի ուշով, իսկոյն կնկատենք, որ չկայ մի ընդհանուր՝ մայրենի լեզուի, սրտի, ոգուն համապատասխան ոճ, այլ կոյտ անճաշակ, այլանդակ, անշնորհք, ոչ մի հոգեւոր զգացում բովանդակող, անհատական՝ համայնքի հոգին բացակայող, տգէտ, մոխրացած եղանակների մի բիրտ շղթայ, ուր բացակայում է ամէն առողջ բան, «Տէր ողորմեա»ներ, «Ամէն եւ ընդ հոգւոյդ քում»ներ, «Սուրբ սուրբ»եր, մեղեդիներ, սրբասացութիւններ, մի խօսքով, ամէն ինչ այնքան տեսակ է ներկայացնում, որքան որ երգիչ ու դպրապետ ենք ունեցել. բացակայում է միանգամայն առողջ քննական պատարագի երգեցողութիւնն, որ մեր հոգուն, մեր լեզուին, մեր մտքին համապատասխանէր եւ մերովի զգացումների ու մտքերի թարգման հանդիսանար: Ամբողջ պատարագի երգեցողութեան մէջ չկայ ո՛չ հայ տաղաչափութիւն, ո՛չ հայ շեշտաւորումն, որոնք երկու երաժշտական-ազգային կենսական զարկերակներ են եւ որոնք կարող են միայն ազգային սիրտը սրբագործել։ Այստեղ լռենք։

Բուն ազգային եղանակները՝ հոգեշունչ, պարզ ու վսեմ շարականի երաժշտութիւնը, որ մեր նախնեաց նախանձելի հոգու պատկերներն ու հայելիներն են, որոնք մշտամրմունջ էին, այժմ դատապարտուել են արհամարհանքի, կորստի եւ նախատինքի, աւելին կասեմ՝ տանում են մեր սիրտն ու հոգին դէպի խեղդող, օտարական ճանապարհները: Եթէ վերջին նշոյլն էլ, որ մնացել է, մենք փչենք ու հանգցնենք, այն ժամանակ մեր աչքով կտեսնենք մեր սրտի թաղումը, ապա ուրեմն եւ մեր կեանքի գոյութեան վառարանի հանգչելը:

Շարականի երգեցողութեան անկման շատ նպաստել են երկար ու ձիգ, անմիտ ձգձգումները (անյարիր նախատօնակները, հանգստեան շարը, քաղուածոյ շարը, անտեղի ճոխացումները), որոնք փոխանակ ոգեւորութիւն առաջ բերելու, խեղդել են մաքուրն ու պարզը… հասարակութիւնն այլեւս ձանձրացել է երկարաբանութիւններից, որոնք միայն եւ միայն վերջին տարիների անճաշակ նորամուծութիւններն են:

Մեղրը քաղցր բան է, բայց շատ ուտել չէ կարելի: Իւրաքանչիւր մարդ, որքան էլ ջերմեռանդ, որքան էլ բարի քրիստոնեայ լինի, չէ կարող մարսել միանգամից այդքան խառնաշփոթ կերակուր: Եթէ երաժշտութիւնը, որի դերն է կրթել եւ ազնուացնել հոգեւոր երաժշտական զգացմունք՝ փչելով հաւատացեալի հոգու եւ սրտի վերայ, աննպատակայարմար մատակարարութեամբ բաշխուի, անշուշտ անգամ ե՛ւ կպատրաստէ ե՛ւ կխորտակէ սրտի քնքոյշ լարերը եւ ապա կկտրէ, կանջատէ սիրտն ու հոգին, որոնք անբաժան գործօն եղրայրներ են երաժշտութեան միջոցով մեր կեանքի մէջ։

Քանի ուշ չէ, պէտք է ձեռք զարնել վարքը բուժելու, ինչքան էլ որ թանկ նստէ մեր վերայ, թէ չէ վերջնական կորուստն աներկբայ է:

Ա. Միջոցներ որոնել եղածն ու մնացածը գրի առնելու՝ իբր նիւթ ուսումնասիրութեան եւ գովք հոգեւոր երաժշտութեան վերանորոգութեան:

Բ. Գումարել անմիջապէս հին եղանակներ իմացող անհատների եւ ստուգել արդի դրութիւնը՝ արտասանութեան, շեշտադրութեան, տաղաչափութեան, եղանակաւորութեան, ոճի եւ այլի վիճակը։

Գ. Քննել տեղեան կենտրոնական եւ մի քանի խուլ վայրերի երաժշտական հոգեւոր աստիճանը:

Դ. Չթոյլատրել կամայականութիւններ, չթողնել, որ դպրապետներն ու երգչապետներն այնպէս տնօրինեն, որպէս նոցա քմահաճոյ է:

Ե. Հսկել անխափան հոգեւոր եղանակների հարազատութեան վերայ:

Զ. Կանոնաւորել եւ բարուոքել դպրաց դասը։

ա. Պատրաստուած եւ յղկուած, ներհուն, երգածն ըմբռնող անձանց թոյլ տալ դպրութեան մերձենալու:

բ. Որքան կարելի է կարճել եղանակների երգեցողութեան մասնակցելը՝ մանաւանդ նոցա համար անմարս եւ ձայներին վնասակար երգերի ժամանակ։

գ. Բարձրացնել դպրաց դասի վարկը հասարակութեան աչքում թէ՛ նիւթապէս, թէ՛ բարոյապէս։

Է. Սկսել այս բոլորը նախ եւ առաջ եւ հիմնաւորապէս Մայր Աթոռի, Մայր Տաճարի, Մայր դպրաց դասից:

Ը. Մայր Աթոռում պատրաստել դպրոցներ եւ մատակարարել եղանակներ տարբեր եկեղեցիների համար՝ ըստ հմտութեան եւ արժանի տեղեր բաշխելով:

Թ. Այս բոլորը կարելի է շատ հեշտութեամբ գլուխ բերել՝ չխնայելով ոչ մի միջոց։

Ժ. Ես անմիջապէս պատրաստ եմ իմովսանն ջան գործել եւ մարտին հասցնել, եթէ ինձ յարմարութիւններ տրուէին:

Այս բոլորից յետոյ համարձակութիւն եւ վստահութիւն եմ ստանում յայտնելու, որ արդէն 11-րդ տարին է, ինչ ես ուսումս կատարելագործել ու ստացել եմ Մայր Աթոռի երաժշտութան պայծառութեան համար ծառայել, բայց իբր մի անպէտք կոճղ ընկած մնացել եմ այստեղ եւ բախտի հովերին յանձնուած, եւ քանի ոսկի ժամանակն անցնում է, մարում է արդէն բոցը, հոգուս եռանդը, եւ մերձ է յուսահատութիւնն ու յուսախաբութիւնն, որ իբր մի երկգլխանի ճիւաղ ինձ պաշարել է, որից յետոյ մնում է ինձ միայն մի ելք, որոնել այլ տեղ, այլ հանգամանքներ, որպէսզի անպէտք ընկած չմնամ այստեղ:

Պահանջելն ամենաիսկական խթանն է գործունէութեան, բայց փետրահան հաւի պէս նստեցնելն էլ նման է մարդու համար կարուած մի զգեստի, որ միայն պատից կախ մնում է, եւ մարդն էլ, որի համար է կարուած այդ զգեստը, կարօտ է հագուստի եւ մերկ է։

Այս բոլորը յայտնելով Ձերդ Վեհափառութեան՝ աղերսում եմ եռանդուն միջոցներով հոգեւոր զօրաւոր երաժշտութեան հեղինակութիւնն ու դաստիարակութիւնը բարձրացնելու։

Ձերդ Վեհափառութիւնը կարող է ամէն միջոց գտնել այս հիմնական ցաւը բուժելու:

Ակնածութեամբ մատուցանելով այս երկտող հիմնական դիտողութիւններս՝ ի համբոյր մերձենամ Ձերդ Վեհափառութեան օծեալ Աջոյ, խոնարհ ծառայ՝

Կոմիտաս

(«Նամակներ» երկրորդ, լրացուած տպագրութիւն, Երեւան 2007, էջ 78-83):

***

1910, 10 մայիս, Ս. Էջմիածին

Նորին Վեհափառութեան
Սրբազնագոյն Հայրապետի Ամենայն
Հայոց Տ. Տ. Մատթէոսի Բ.
Վեհափա՛ռ Տէր,

Հայ եկեղեցական երաժշտութիւնն անցեալ ԺԹ եւ մանաւանդ Ի դարում դէպի անկումն է դիմում: Ի միջի այլ հզօր պատճառների, դէպի անկումն է դիմում, զի եկեղեցիներում առաւելապէս ուշք են դարձնում լոկ Ս. Պատարագի եւ այն աղաւաղուած երգեցողութեան, որ հիմն ի վեր կորցրել է իր պարզ ու վսեմ, անպաճոյճ ու մանկական միամտութեամբ համեմուած, անմեղ ու հաւատով ներկուած եղանակները եւ տեղի տուել խառնաշփոթ, անյարիր, անպատշաճ, մուրացածոյ ու մեղկիչ երգեցողութեան: Մեր նախնեաց արեւի պէս ջերմ, օդի պէս ջինջ ու ջրի պէս կայտառ շարականները բոլորովին երկրորդական, նոյնիսկ յետին տեղն են անցել, մոռացութեան մատնուել, որով մեր հոգեւոր երաժշտութեան զարկերակն է կտրուել: Արդ, շարականագէտներն օր աւուր նուազում են, շարականներն անարգութեամբ նսեմանում են, փոխարէն աճում են թերուս ու տգէտ, անփորձ ու անշնորհք դպիրներ ու դպրապետներ, որոնք նախ քան չտեսութիւնն երաժիշտք են եւ որոնց անսանձ ու շահատակ կամայականութեանն է յանձնուած հայ ժողովրդի հոգեւոր եւ պատասխանատու դաստիարակութեան գեղարուեստականը: Չեմ խօսում հոգեւոր երաժշտութեան վեհ կրթիչ դերի մասին, այլ ամենաէականը ուրուագծերով ստորեւ շեշտում եմ, թէ ինչպէս կարելի է վառել, ազգային հոգեւոր երաժշտութեան վերակենդանութեան միջոցաւ, հայ քրիստոնէի սառած սիրտը եւ վերստին բորբոքել ջերմեռանդութեան թաքնուած հուրը։

Ա. Բանալ հայ հոգեւոր երաժշտարան, վարժապետ, երգիչ, դպիր, դպրապետ, երաժիշտ ու առհասարակ հոգեւոր պաշտօնէութիւն զինել, կորստից փրկել մեր նախնի երաժշտութեան բեկորները, զարգացնել ազգային գեղարուեստ եւ մեր երաժշտական ճոխ գրականութիւնը ծանօթացնել օտարներին՝ ուսումնասիրութիւններ անելով եւ համերգներ տալով:

Բ. Հաստատել Մայր Աթոռի տպարանում երաժշտական տպագրական բաժանմունք եւ հրատարակել, մի ձեռնհաս քննիչ մարմնի հսկողութեամբ, հոգեւոր երգեցողութեան ամենատեսակ գրքեր ու տետրեր։

Գ. Ընդհանուր հայ եկեղեցիներում պարտադիր անել միօրինակ հոգեւոր երգեցողութիւն:

Դ. Հայ եկեղեցիներում հանապազօրեայ դպրաց դաս սահմանել:

Ե. Դպիրներին ընդունել խիստ ընտրութեամբ, իսկ դպրապետներից պահանջել անթերի պատրաստութիւն եկեղեցական գիտելիքների, երաժշտութեան եւ հաստատել պաշտօնի մէջ մերձաւոր հոգեւոր բարձր իշխանութեան միջոցաւ եւ յանձնել նորա յատուկ հսկողութեանն ու խնամքին:

Զ. Հայ դպրոցներում հաստատել կանոնաւոր, ծրագրուած երգեցողութիւն եւ տարրական երաժշտութիւն՝ վկայուած ուսուցիչների ձեռքով:

Անդրանիկ օրինակ տուող պիտի հանդիսանայ Մայր Աթոռը, որ պարտաւոր է, այժմէն իսկ, մշտական եւ օրինակելի դպրաց դասի հիմը դնելու, այսպէս.

ա. Բազմաձայն երգեցողութեան համար Մայր Աթոռի անուան ու դիրքին վայել դպրաց դասն ունենալու է առնուազն քառասուն ընտիր երգիչ:

բ. Միաձայն երգեցողութեան համար՝ քսան եւ չորս:

գ. Խումբը պէտք է անկախ լինի ճեմարանի աշակերտութիւնից, որի ձայնեղ սաներից կարելի է օգտուել տօներին՝ երգեցողութեան հանդիսաւորութիւն տալու նպատակաւ:

Ես պատրաստ եմ, որպէս ցայսօր, իմ բոլոր ջանքերս ու ճիգս նուիրել մի այսպիսի սուրբ գործին. սուրբ գործին, որ ինձ ոգեւորել է դեռ տղայ տիոցս. սուրբ գործին, որ ինձ քաշել ու կապել է Մայր Աթոռին. սուրբ գործին, որ ինձ ուղիղ 20 տարի յոյս է ներշնչել եւ սակայն՝ սուրբ գործին, որ ինձ արծաթ յուսով օրօրել, տոգորել մեծցրել է՝ առանց իրականանալու: Եւ արդ, ինձ մնացել է նոյն յուսով այրուել, ծերանալ ու հեռանալ անցաւոր կեանքից, որպէս մի ազազուն հասկ, որ հողմահար ծարաւ կորանում ու չարանում է: 

Վեհափա՛ռ Տէր,

Ոտս դրել եմ կեանքիս երկրորդ շեմքին, բայց դարձեալ նոյն աննկուն յուսով: Թէպէտ պատանի աշխոյժս լրջացաւ, երիտասարդ թափս նրբացաւ, սակայն եւ այնպէս, այրական եռանդս մշտաշող յուսով դեռ նոր է եփ ու եռ գալիս:

Երկտողս մատուցանելով Վեհափառութեանդ՝ անսպառ յուսով մնամ

Ձերդ Ս. Օծութեան խոնարհ ծառայ եւ միաբան Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի՝

Կոմիտաս Վարդապետ

(«Նամակներ» երկրորդ, լրացուած տպագրութիւն, Երեւան 2007, էջ 83-85):

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

Վաղարշապատ